C̣n ở miền Bắc Việt
Nam th́ sao? Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân đă ghi lại: “Thế hệ tôi,
sinh trưởng ở miền Bắc, đi học trường phổ thông 10 năm (từ lớp 1 đến lớp
10) vào những năm 1954-1964, th́ khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn”
hầu như không để lại kư ức ǵ. Là v́ ở miền Bắc thời đó, những ǵ được
xem như gắn với “tư tưởng phong kiến” đều bị coi là lạc hậu, cần tránh
xa, cần chống lại; mà “tiên học lễ, hậu học văn” th́ rơ ràng là tư tưởng
của Nho giáo, là thuộc hệ tư tưởng phong kiến rồi! Cho nên dễ hiểu là
không hề thấy khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn” xuất hiện trong khuôn
viên bất cứ ngôi trường nào trên miền Bắc thời gian ấy; cũng hầu như
không có giáo viên hay cán bộ nào trong ngành giáo dục thời ấy dám nói
đến khẩu hiệu đó trước các đám đông”.
Giữa đám người “có
miệng ăn mà không có miệng nói” th́ vào năm 1973, nhà giáo Nguyễn
Lân (1906-2003) viết bài “Có nên vận dụng phương châm”tiên
học lễ hậu học văn” trong việc giáo dục thế hệ trẻ của ta ngày nay
không?” (đăng tạp chí “Văn hóa nghệ thuật” ở Hà Nội, số 31, tháng
7/1973) mà động cơ viết bài này, theo lời của chính tác giả Nguyễn Lân,
là do thực tế “một số trẻ em không ngoan, trong nhà th́ bướng bỉnh
với cha mẹ, ra đường th́ hỗn láo với mọi người, đến trường th́ xấc xược
với thầy giáo” (trích bài báo đă dẫn). Ngay sau khi bài báo xuất
hiện, trên báo “Tiền phong” của Trung ương Đoàn (số 2351, ra ngày
16/08/1973) có bài báo dài của tác giả Thanh B́nh nhan đề “Quét sạch
những tàn dư tệ hại của Khổng giáo”, với những kết luận chém đinh
chặt sắt: “…chúng ta không thể dung ḥa được với Khổng giáo và hệ tư
tưởng phản động và bảo thủ của nó”… “Chúng ta phải kiên tŕ đấu tranh để
quét sạch nó ra khỏi mọi lănh vực của đời sống xă hội như quét sạch
những đống rác bẩn vậy!”
Tiếp theo bài báo
này, báo “Tiền phong” c̣n định ra cả một loạt bài khác nữa để công kích
sự đề xuất kể trên của nhà giáo Nguyễn Lân, nhưng Thủ tướng Phạm Văn
Đồng đă can thiệp dừng
lại.(nhavantphcm.com.vn/doc-duong-van-hoc/ve-khau-hieu-“tien-hoc-le-hau-hoc-van”.html)
Sau khi cộng sản vào
“giải phóng” miền Nam câu khẩu hiệu “ Tiên học lễ, hậu học văn” cũng
được đảng “giải phóng” khỏi các trường học ở miền Nam Việt Nam và học
sinh buộc phải học “đạo đức cách mạng”. Măi đến những năm cuối của thập
kỷ 80 và đầu những năm của thập kỷ 90 của thế kỷ trước mới thấy xuất
hiện lại trong tất cả các trường học trên cả hai miền Nam và Bắc của đất
nước ta. Biển hiệu “Tiên học lễ hậu học văn” được ngành giáo dục
cho sơn phết thật to được treo ở mặt trước của mỗi trường học, nhưng
dường như câu khẩu hiệu ấy chỉ là câu sáo rỗng vô hồn được viết ra bởi
quán tính mà thôi!
Bổng dưng vào năm
2014 Trường Trung học cơ sở Tô Hoàng (Hà Nội) đă đi tiên phong bỏ biển
hiệu “Tiên học lễ hậu học văn”. Bài viết: “ Đại học,học…đại và
yêu nước có học” được đăng trên Vietnam.net ngày 18/05/2014 đă đăng tải
sự kiện ấy: “…Không chỉ tổ chức chào cờ, xếp nghi thức, Trường Trung
học cơ sở Tô Hoàng ở Hà Nội đă có cách biểu thị tinh thần tự
tôn dân tộc “dài
hơi” khi thể hiện tư tưởng thoát khỏi cái bóng ám ảnh của Khổng giáo
trong trường học. Từ năm học này, trường đă thay biển hiệu “Tiên học lễ,
hậu học văn” (của Khổng tử), bằng các câu của người Việt ( “Hiền tài là
nguyên khí của quốc gia”) và UNESCO (“Học để biết, học để làm, học để
chung sống, học để tự khẳng định ḿnh”)”
(vietnamnet.vn/vn/giao-duc/175887/dai-hoc--hoc----dai-va-yeu-nuoc-co-hoc.htlm).
Giữa các quốc gia
trên thế giới luôn có sự tiếp thu văn hóa lẫn nhau không phân biệt Tây
hoặc Tàu. Văn hóa hay chúng ta tiếp thu, văn hóa không hợp với thuần
phong mỹ tục th́ chúng ta chối từ. Để có câu nói “Hiền tài là nguyên
khí của quốc gia” cụ Thân Nhân Trung cũng phải trải qua con đường “Tiên
học lễ , hậu học văn” mới đúc kết nên câu nói ấy. Không có “ Lễ” th́ kẻ
hiền tài sẽ không được trọng dụng và những kẻ tŕnh độ “a, bờ, cờ” sẽ
làm lănh đạo!
Lễ là để cho con
người ngày có văn hóa hơn
Để trở thành một
con người có văn hóa, th́ phải có “Lễ”.Sách Quản tử viết: “ Lễ, nghĩa,
liêm, sỉ thị vi tứ duy” (Lễ, nghĩa, liêm, sỉ là bốn giềng mối chính) và
Lễ đứng đầu trong bốn giềng mối ấy. Không có Lễ sẽ trở nên vô thần, phủ
nhận thần thánh: “Dân chi sở do sinh, lễ vi đại. Phi lễ vô dĩ tiết sự
thiên địa chi thần dă…”( Trong những cái của dân cậy mà sinh hoạt
th́ lễ là to hơn cả. Không có lễ th́ không thể thờ thần của trời đất cho
có thứ bậc…- Lễ kư: Ai Công vấn XXVII) . Lễ là cốt để giữ chừng mực cho
sự hành vi của người ta : “ Đạo đức nhân nghĩa, phi lễ bất thành;
giáo huấn chính tục, phi lễ bất bị; phân tranh biện tụng, phi lễ bất
quyết; quân thần , thượng hạ, phụ tử ,huynh đệ, phi lễ bất định; hoạn
học sự sư, phi lễ bất thân; ban triều , trị quân, lỵ quan, hành pháp,
phi lễ uy nghiêm bất hành; đảo từ, tế tự, cung cấp quỷ thần, phi lễ bất
thành, bất trang thị dĩ quân tử cung kính tổn tiết, thoái nhượng dĩ minh
lễ” ( Đạo đức nhân nghĩa, không có lễ không thành; dạy bảo sửa đổi
phong tục, không có lễ không đủ; xử việc phân tranh kiện tụng, không có
lễ không quyết; vua tôi, trên dưới, cha con, anh em, không có lễ không
định; học làm quan, thờ thầy, không có lễ không thân; xếp đặt vị thứ
trong triều, cai trị quân lính, đi làm quan, thi hành pháp lệnh, không
có lễ, không uy nghiêm; cầu khẩn ,tế tự, cung cấp quỷ thần, không có lễ
không thành kính, không trang chính. Bởi thế cho nên quân tử dung mạo
phải cung, trong bụng phải kính, giữ ǵn pháp độ, thoái nhượng để làm
sáng rơ lễ - Lễ kí: Khúc lễ thượng).
Lễ khiến cho hành vi
của người ta hợp với đạo Trung dung : “ Cung nhi vô lễ tắc lao; thận
nhi vô lễ tắc tỷ; dũng nhi vô lễ tắc loạn; trực nhi vô lễ tắc giảo”
(Cung kính mà không có lễ th́ phiền; cẩn thận mà không có lễ thành ra sợ
hăi; dũng mà không có lễ th́ loạn;trực mà không có lễ thành ra vội vă –
Luận ngữ: Thái Bá VIII , 2).
Để cho người ta khỏi
làm điều bậy bạ th́ phải có Lễ: “Lễ giả, nhân nhân chi t́nh nhi vi
chi tiết văn, dĩ vi dân phường giả dă” (Lễ là nhân cái thường t́nh
của người ta mà đặt ra tiết độ; văn vẻ, để làm cái ngăn giữ cho dân – Lễ
kư: Phường kư, XXX)
“Nh́n tổng quát lại
đất nước ta có bao giờ được thế này không?”
Vào tháng 11/2016 tại
thôn Phật Tích, xă Phật Tích, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, ông Tổng Bí
thư Nguyễn Phú Trọng đă phát biểu: “Có lẽ nh́n lại chưa bao giờ quê
hương ta đẹp như thế này, chưa bao giờ quê hương ta có đời sống văn
hóa,kinh tế phát triển, xă hội ổn định…”, nhưng rồi sau đó ông lại
nêu ra: “ Mặc dù bây giờ ra đường lắm chuyện khó chịu, nghe báo chí
nói rất nhiều chuyện tiêu cực hàng ngày, rất là bực ḿnh. Tệ tham nhũng,
cán bộ hư hỏng có cả nhưng nh́n tổng quát lại đất nước ta có bao giờ
được thế này không?”
Trên khắp nước Việt
Nam hiện nay, từ thành phố đến làng quê, đâu đâu cũng bắt gặp cổng chào
ghi: “ Tổ dân phố văn hóa”; “Làng (thôn) văn hóa”, đi đến đâu cũng nghe
cái từ “văn hóa” nào là “văn hóa ứng xử”; “văn hóa ẩm thực”; “văn hóa
phong b́”; “văn hóa từ chức”…. Ấy vậy mà ngay trong môi trường giáo dục,
tỷ lệ nói dối của học sinh tăng dần theo tuổi. Tại hội thảo “Thực trạng
văn hóa học đường và nhu cầu giáo dục kỹ năng sống cho học sinh trung
học” tổ chức ngày 24/09/2013, GS-TSKH Trần Ngọc Thêm, Giám đốc Trung tâm
Lư luận và Ứng dụng (ĐHQGTPHCM.) đă đưa ra một kết quả điều tra: Tỷ lệ
nói dối cha mẹ ở học sinh cấp Tiểu học là 22%; cấp Trung học cơ sở là
50%; sinh viên là 80%
(www.nguoiduatin.vn/ti-le-hoc-sinh-noi-doi-tang-dan-theo-tuoi-a106618.html)
Trong môi trường
giáo dục mà c̣n như thế, hỏi thử ngoài xă hội sẽ như thế nào? Ngay tại
thủ đô Hà Nội “nạn mất dạy” đang trong t́nh trạng báo động:
“một bộ phận các bạn trẻ là học sinh trung học, các ca sĩ, người dẫn
chương tŕnh…có những lời nói thô tục, những ứng xử không có văn hóa nơi
công cộng làm ảnh hưởng đến nếp sống văn minh của thành phố”. UBND
Thành phố Hà Nội có công văn số 3802/VP-VX do Phó Chủ tịch Thành phố Hà
Nội Lê Hồng Sơn chỉ đạo gửi đến Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp
cùng Sở Giáo dục và Đào tạo, UBND quận,huyện, thị xă kiểm tra, xem xét
có biện pháp xử lí
cụ thể, nhằm hạn chế cao nhất những hành vi thiếu văn hóa trong nhà
trường và ngoài xă hội. Trước đó nhiều tờ báo và trang tin đă có phản
ánh về nạn “mất dạy” tràn lan ở Thành phố Hà Nội- trái tim, Thủ đô của
cả nước khiến dư luận bất xúc
(petrotimes.vn/news/vn/xa-hoi/pho-chu-tich-ha-noi-yeu-cau-xu-ly-nan-mat-day-o-thu-do.htlm).
Hàng loạt tiêu cực
xảy ra trong xă hội khiến bà Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan phải lên
tiếng: “Sáng nay tôi xem truyền h́nh biết tin một số cán bộ Mặt trận
Tổ quốc Việt Nam tại một số xă ở Hà Tĩnh biển thủ tiền của người nghèo,
đau ḷng quá. Tôi nghĩ bảo hiểm y tế có những mảng tối cần phải chỉ ra.
Ví như chuyện những người có thẻ bảo hiểm y tế không được đối xử công
bằng như những người có tiền. Địa phương muốn giữ người có bảo hiểm
không muốn chuyển lên tuyến trên dẫn đến bệnh thêm trầm trọng. Rồi
chuyện chi trả chậm, bớt xén. Vậy khắc phục t́nh trạng này thế nào?”
Bà Phó Chủ tịch nước c̣n tiết lộ: “Đến tiền của các cháu dân tộc
thiểu số mà hiệu trưởng cùng với một số cán bộ c̣n biển thủ đến gần 3
tỷ, vừa rồi mới khởi tố. Cái liều vacxin tiêm cho một cháu lại san ra
tiêm cho hai cháu ngay tại Hà Nội…
Tôi càng đi càng
thấy buồn, “ăn” của dân không từ một cái ǵ”
( baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/chinh-tri-viet-nam/cai-nhin-thang-cua-pho-chu-tich-nuoc-nguyen-thi-doan-3290000/
)
Vụ học sinh Trần
Chí Kiên lớp 2A4 trường Tiểu học Nam Trung Yên (Cầu Giấy- Hà Nội) bị xe
ô tô chở bà Tạ Thị Bích Ngọc- Hiệu trưởng của trường-đâm găy chân đă
biến thành chuyện học sinh này tự ngă và bị găy chân, bởi lẽ 100% con
người ở ngôi trường này đều xác nhận vào thời điểm em Kiên găy chân
không có xe ô tô vào trường. “ Những thầy cô quay lưng lại với lại
với sự thật, quay lung lại với tai nạn thương tâm của chính học tṛ
ḿnh, những thầy cô có nhiệm vụ trồng người mà “ làm chứng dối” như vậy
sẽ cảm giác như thế nào khi đứng trên bục giảng nói về sự thật thà về
đạo đức công dân?”(
https://xuandienhannom.blogspot.com/2017/02/can-loai-ta-thi-bich-ngoc-khoi-nganh.html)
Trước đó tại
trường Tiểu học Nguyễn Khả Trạc (Cầu Giấy- Hà Nội), bà Tạ Thị Bích Ngọc
đă phạm một lỗi rất xấu về đạo đức là đă “lập quỹ đen từ tiền cắt bớt
khẩu phần ăn của 400 học sinh”. Vụ việc đă có kết luận từ Thanh tra cũng
như Úy ban Nhân dân quận Cầu Giấy nhưng thay v́ bị kỷ luật “ lại
được chuyển sang một trường khác làm hiệu trưởng th́ rơ ràng cái tư
cách, cái tác phong đó của cô Tạ Thị Bích Ngọc không chỉ là riêng của
cô. Phải có nhiều người “đồng cảm” với cô, chống lưng cho cô th́ cô mới
có cái quyền tiếp tục ngồi cao gây ra cái sự kiện náo loạn nhân tâm tại
trường tiểu học Nam Trung Yên! Cô mới có đủ thế lực tiếp tục tại vị cho
tới ngày 21/02/2017, mấy tuần lễ sau sự kiện đó! Ngoài ra, cái tác phong
đó của cô, trong đời thường không ai trong số các lănh đạo của cô nhận
ra sao?Tại sao cô vẫn được thăng tiến trong ngành? Phải chăng chính sách
nhân sự của ngành, chính sách đề bạt của ngành không xem đạo đức đương
sự là tiêu chuẩn quan trọng?”
(bbcvietnams.com/gia-tri-chan-thien-trong-nganh-giao-duc-hien-nay.html)
Hoặc như vụ bà
Phạm Thị Minh Hiếu- Phó Giám đốc sở Tư Pháp tỉnh B́nh Thuận- bẻ cành hoa
anh đào để chụp h́nh bất chấp sự can ngăn của người dân tại khu vực hồ
Tuyền Lâm –Đà Lạt. Bà đă cật vấn người can ngăn: “Em là ai mà có
quyền nói chị vậy? Em là chủ ở đây à? Em cho chị xem giấy tờ…”
(www.rfa.org/vietnamese/in_depth/a-civil-servant-picked-a-cherry-branch-lh-03082017104149)
Ngoài ra c̣n “lắm
chuyện khó chịu”; “ nhiều chuyện tiêu cực hàng ngày” được bao che và chỉ
một phần rất nhỏ các vụ việc trên được phanh phui trên các phương tiện
thông tin “lề phải”. Và “ có lẽ nh́n lại chưa bao giờ quê hương ta
đẹp như thế này!”.
Bà Phó Chủ tịch
nước Nguyễn Thị Doan trong góp ư dự thảo văn kiện tại Quốc hội sáng ngày
23/10/2015 đă nói: “ Tại sao có t́nh trạng trên nói dưới không nghe,
nói một đằng, làm một nẻo, đảng viên không thực hiện nhiệm vụ của ḿnh
hoặc thực hiện nhiệm vụ với tính chất rất h́nh thức, sử dụng không hết
giờ làm việc, công suất làm việc cống hiến rất hạn chế”.
(baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/chinh-tri-viet-nam/cai/nhin-thang-cua-pho-chu-tich-nuoc-nguyen-thi-doan-3290000/)
Bà Nguyễn Thị
Doan nêu câu hỏi “Tại sao?” Tất cả cũng bởi “vô lễ”mà ra! Xă hội
mà “vô lễ” th́ “trên không ra trên, dưới không ra dưới”. Người xưa nói:
“Bất học lễ vô dĩ lập”( Không học lễ th́ không nên người được)
hoặc : “Bất tri lễ vô dĩ lập”( Không biết lễ th́ không nên người
được). Người có văn hóa “thật sự” sống theo phương châm: “Phi lễ vật
thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn, phi lễ vật động” (không phải
lễ th́ chớ trông, không phải lễ th́ chớ nghe, không phải lễ th́ chớ nói,
không phải lễ th́ chớ làm- Luận ngữ: Nhan Uyên, XII)
“ Sao giờ không
ai sợ pháp luật, sợ trừng trị nữa?”
Cũng tại phiên họp
cho ư kiến về báo cáo giám sát việc thực hiện chính sách bảo hiểm y tế
giai đoạn 2009-2012 ngày 11/09/2013 bà Nguyễn Thị Doan phát biểu: “
Sao giờ không ai sợ pháp luật, sợ trừng trị nữa? Mỗi ngày người ta “ăn”
từng tí của dân, từ liều vacxin con con đến tiền chữa bảo hiểm…”(dantri.com.vn/xa-hoi/pho-chu-tich-nuoc-nguoi-ta-an-cua-dan-khong-tu-cai-gi-1379365809.htm)
“Ở Việt Nam ta
đă có một rừng luật…”(lời bà Ngô Bá Thành- nhũ danh Phạm Thị Thanh
Vân) tại sao “người ta” “không ai sợ pháp luật, sợ trừng trị nữa?”
Pháp luật chỉ để
trị cái đă rồi, c̣n lễ th́ ngăn cấm được việc chưa xảy ra: “ Phàm
nhân chi tri, năng kiến dĩ nhiên, bất kiến tương nhiên. Lễ giả cấm ư
tương nhiên chi tiền, nhi pháp giả cấm ư dĩ nhiên chi hậu…Lễ vân, lễ
vân, quí tuyệt ác ư vị manh, nhi khởi kính ư di diểu, sử dân nhật tỉ
thiện viễn tội nhi bất tự tri dă”( Phàm cái biết của người ta chỉ
biết được cái đă có rồi, không biết được cái sắp có. Lễ là để cấm trước
cái sắp có, pháp luật là để cấm sau cái đă có rồi…Lễ vậy, lễ vậy, lễ quí
là dứt được điều ác từ lúc chưa nảy mầm ra, dấy ḷng kính ở chỗ người ta
không trông thấy, để cho dân ngày ngày đến gần điều thiện, xa điều tội,
mà tự ḿnh không biết- Đại Đái Lễ kư: Lễ tế).
Thánh nhân chỉ
trọng lễ chứ không trọng h́nh luật bởi v́ tác dụng của lễ thật là quảng
đại, thật là tinh vi. Hồ Thích đă nói trong sách Trung Quốc triết học sử
rằng: “Trong cái nghĩa rộng chữ lễ có hàm cái tính chất pháp luật,
nhưng lễ th́ thiên trọng về cái quy củ tích cực, mà pháp luật th́ thiên
trọng về cái cấm chế tiêu cực. Lễ th́ dạy người ta nên làm điều ǵ và
không nên làm điều ǵ; pháp luật th́ cấm không cho làm những việc ǵ, hễ
làm th́ phải tội. Người làm điều trái lễ th́ chỉ bị người quân tử chỉ
nghị chê cười, chứ người làm trái pháp luật th́ có h́nh pháp xét xử”.(Trần
Trọng Kim, Nho giáo –Quyển thượng, in lần thứ 4, trang 155, Nxb
Tân Việt- Sài G̣n)
Bỏ “tiên học
lễ” là một sai lầm lớn
Cô giáo Nguyễn
Thị Thuận- Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở Tô Hoàng (từ năm 2008)-
cho biết khi trường quyết định bỏ khẩu hiệu “Tiên học lễ ,hậu học văn” :
“ ở ḿnh có những cái đă quá lâu, quá cũ nhưng nhiều người vẫn ngại
thay đổi khi đă cần phải thay đổi”.
Đừng chê “ tiên
học lễ” là “cái đă quá lâu, quá cũ”, bởi v́ sự giáo hóa của lễ rất tinh
vi và có hiệu quả rất sâu xa: “Lễ chi giáo hóa dă vi, kỳ chỉ tà dă ư
vị h́nh, sử nhân nhật tỉ thiện, viễn tội, nhi bất tự tri dă” (Sự
giáo hóa của lễ rất cơ mầu, ngăn cấm điều bậy lúc chưa h́nh ra, khiến
người ta ngày ngày đến gần điều thiện, tránh xa điều tội, mà tự ḿnh
không biết- Lễ kư : Kinh giải , XXVI).
Hiện nay t́nh trạng đạo đức của công chức Nhà
nước ngày càng xuống cấp, Giáo sư- Tiến sĩ Nguyễn Thế Hùng có nhận định:
“ Bây giờ đạo lư xă hội suy đồi, cái đúng cái sai không phân biệt
được. Ở Việt Nam bây giờ, ngay trên các phương tiện truyền thông đại
chúng và quan niệm xă hội rất lệch lạc nên cái đúng cái sai người ta
không hiểu được. Điều này rất đáng buồn. Những người biết cái đúng và
muốn tuyên truyền th́ có khi nhà nước không cho làm. Những xă hội dân sự
muốn truyền bá cái đúng th́ lại không được nhân rộng, phổ biến, cho nên
những điều không đúng có dịp sinh sôi nảy nở. Nói cho cùng người ta gọi
nhà dột từ nóc dột xuống là như thế”.(xem “Công chức bẻ hoa chụp
ảnh: Nhà dột từ nóc?”
www.rfa.org/vietnamese/in_depth/a-civil-servant-picked-a-cherry-branch-lh-03082017104149.html).
Đạo đức xă hội
hiện nay được Giáo sư- Tiến sư Nguyễn Thế Hùng kết luận là “dột từ
nóc dột xuống”, ấy vậy mà nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân lại đề xuất:
“ Khẩu hiệu “tiên học lễ hậu học văn”- vốn có xuất xứ từ Khổng tử-
càng nên được chúng ta sớm chấm dứt sử dụng trong hiện tại, để từ nay
chỉ được nên ghi nhận như một trong những thứ ta đă vay mượn, thời quá
khứ xa xưa”. Không biết nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân chưa bao giờ
nghe những cụm từ như: “giao thoa văn hóa”; “tiếp thu văn hóa”; “tiếp
biến văn hóa”…hay sao mà lại có đề xuất ấu trĩ như vậy?
“Tiên học lễ” tuy
nó quá cũ nhưng nó như một bờ đê ngăn cản “những điều không đúng”
trong xă hội: “Phù lễ cấm loạn chi lễ do sinh, do phường chỉ thủy chi
tự lai dă” (Lễ là cấm loạn sinh ra, như bờ đê giữ nước không đến
vậy- Lễ kư: Kinh giải, XXVI). Người giàu sang biết lễ th́ không dâm tàn,
không kiêu căng; người bần tiện biết lễ th́ không nản chí, không làm
bậy; người lănh đạo có biết lễ th́ mới biết trọng dụng hiền tài, biết
trị nước, an dân.