Trong cuốn “Đình làng Khánh Hòa” có bài viết “Đình Mỹ Hiệp” của tác giả Trần Thị Thanh Loan có ghi: “Đình Mỹ Hiệp thờ: Đương cảnh Thành Hoàng, Đại càn quốc gia Nam Hải Tứ vị,… Phu nhân Cố Thiện…” và “ Miếu Hội Đồng có ba ban thờ viết bằng chữ Hán…Trên ban thờ chính có thờ 06 Bài vị viết bằng chữ Hán được phiên âm ra như sau: “Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi Thượng đẳng thần,…Phu nhân Cố Thiện Thượng đẳng thần…”(1)

     Phu nhân Cố Thiện là vị thần nào vậy?

    Sau khi đọc bài viết ấy, tôi hỏi nhiều người lớn tuổi có biết Phu nhân Cố Thiện là vị thần nào không và tất cả đều trả lời là chưa bao giờ nghe danh hiệu thần nào là Phu nhân Cố Thiện cả!

    Tôi cố lần theo các trang sách địa chí do người xưa biên soạn để xem có nơi nào trên nước ta thờ Phu nhân Cố Thiện không, nhưng không thấy nơi nào thờ Phu nhân Cố Thiện cả! Trong sách Hoàng Việt nhất thống dư địa chí của Lê Quang Định soạn xong năm 1806, chỉ có một nơi duy nhất trên nước ta là ở dinh Bình Hòa (năm 1808 đổi thành trấn Bình Hòa và đến năm 1832 lại đổi thành tỉnh Khánh Hòa) có thờ bà Cố Hỷ chứ không phải bà Cố Thiện. Trên con đường thiên lí từ bắc vào nam, sau khi qua khỏi trạm Hòa Mã (phía nam đèo Cổ Mã):“15 tầm, hai bên đều cây cối, có miếu tranh thờ thần Cố Hỷ”(2) (sách có phần chữ Hán nhưng không có phiên âm. Xin phiên âm: “Thập ngũ tầm, lưỡng bàng lâm mộc, hữu mao từ, tự Cố Hỷ chi thần”).Không biết từ dinh Quảng Đức (Thừa Thiên) cho đến dinh Phú Yên có thờ bà Cố Hỷ hay không thì chưa có thể truy lục được, bởi Hoàng Việt nhất thống chỉ khởi đầu là chép Đường trạm dinh Bình Hòa, thiếu phần Đường trạm từ dinh Quảng Đức cho đến dinh Phú Yên.

      Thần tích Phu nhân Cố Hỷ

      Ở quê tôi mỗi khi nói về quá khứ xa xưa thường nói:“Thời cố hỷ, cố lai”. Mẹ tôi kể khi còn nhỏ, đến mùa gặt ,mẹ tôi đi mót lúa ngoài đồng và trong những người mót lúa có một bà rất già và sống độc thân, bà được mọi người tặng cho một danh hiệu là “Bà Cố Hỷ”. Ngoài ra ở quê tôi có một loài chim khi cất tiếng hót có âm thanh tựa tựa : “ Ớ bà Cố Hỷ!” và người ta gán cho loài chim này là chim “Bà Cố Hỷ”.

    Đại Nam nhất thống chí bản dịch thời Tự Đức ghi: “Đền Thần Ô Cam: ở trên núi Ô Cam, huyện Tuy Phong thờ Phu nhân Cố Hỷ rất thiêng”(3). Đại Nam nhất thống chí bản Duy Tân ghi về núi Ô Cam: “Ở bờ biển phía đông bắc huyện (huyện Tuy Phong- TG.) 40 dặm. Hình núi chót vót rất hiểm yếu. Thuở đầu nhà Nguyễn khai quốc, viên Chưởng cơ là Tống Phước Hòa chống cự với Tây Sơn có đóng binh ở đấy, nay có đường trạm đi qua ở trên. Phía tả núi này có đền thờ Cố Hỷ phu nhân rất linh ứng” và trong phần ghi chép về Từ Miều: “ Đền Cố Hỷ Phu nhân: ở núi Ô Cam, cầu khỏi bịnh rất linh ứng, sự tích chưa rõ”(4).

   Trong Hoàng Việt nhất thống dư địa chí có nhắc đến núi Ô Rem ở cửa biển Cà Ná(sau gọi là Ô Cam) nhưng không thấy nói gì đến đền Cố Hỷ phu nhân. Có thể đền Cố Hỷ phu nhân được dựng vào sau năm  1806 chăng?

   Tác phẩm Non nước Ninh Thuận chép về miếu ở núi Ô Cam: “ Tại chân núi Ô Cam ở cực Nam tỉnh, sát Quốc lộ số 1 và thiết lộ xuyên Việt, có một cái miếu cũng thuộc loại quốc tế (do triều đình đứng ra lo cúng tế-TG) gọi là Cố Hỷ Phu Nhân.

   Theo tục truyền thì xưa kia, khi vùng đất này còn thuộc Chiêm Thành, tại một làng kia trên bờ sông Dinh có một người đàn ông nuôi một bé gái làm con nuôi. Khi bé gái đến tuổi dậy thì, nhan sắc mặn mà khiến ông cha nuôi động lòn dục. Ông bèn hỏi í kiến người xung quanh xem mình có công nuôi nấng thì có quyền hưởng của trời không. Quái ác thay, những người kia bảo là có quyền, ông ta bèn phạm vào tội loạn luân.

   Bỗng nhiên năm đó trong vùng xảy ra tai họa, bão lụt mất mùa, dân chúng trong vùng đổ tội cho cô gái kia thông dâm với cha nuôi mà gây nên, bèn giết chết bỏ vào sọt thả bè trôi sông.

      Bị thác oan, hồn cô gái không thể siêu thoát được, vẫn theo xác trôi theo dòng sông Dinh ra biển, rồi theo ngọn gió mà hướng vào Nam, đến vùng biển Cà Ná, xác cô dạt vào chân núi Ô Cam, dân chúng địa phương vớt lên chôn ở đó coi như một xác chết thường không có người nhìn nhận và lập am để thờ.

     Dưới thời Nguyễn Ánh chống nhau với Tây Sơn, có lần Tả Quân Lê Văn Duyệt tiến quân qua đây( cuối trang tác giả Nguyễn Đình Tư có chú thích: Theo tài liệu trong Đại Nam nhất thống chí thì tướng Nguyễn Vương là Tống Phúc Hòa có dừng chân nghỉ đêm tại chân núi này, còn chuyện trên đây là theo lời thuật lại của dân chúng địa phương), thấy bên đường có cái am, khói hương đang nghi ngút, bèn dừng ngựa mà cầu nguyện xin phù hộ cho cuộc hành quân thắng lợi, khi trở về sẽ cho tu bổ lại ngôi am.

    Vì không biết rõ danh tánh, chỉ bằng vào truyền thuyết của dân chúng kể lại, ông Lê Văn Duyệt mới tâu xin vua Gia Long phong hiệu cho vị thần ngôi miếu này là Cố Hỷ Phu Nhân”(5)

    Miếu hiện nay thuộc thôn Lạc Sơn, xã Cà Ná, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh Thuận, gọi là Dinh Cố. Trong Dinh Cố có 5 đạo sắc phong của triều Nguyễn. Đạo sắc phong sớm nhất là vào năm Tự Đức thứ 3(1850).

    Đại Nam nhất thống chí tỉnh Bình Định không thấy ghi địa điểm nào thờ Phu Nhân Cố Hỷ cả! Nhưng theo Quách Tấn ghi là ở Bình Định có một nơi thờ Bà Cố Hỷ: “Ở mé đông bắc đầm( Thị Nại- TG), dưới chân dãy Triều Sơn tại thôn Huỳnh Giản (Tuy Phước) có đền thờ bà Cố Hỷ. Bà Cố Hỷ sống vào thời đại nào không được rõ. Có lẽ đã lâu đời lắm. Nên để nói những việc quá cũ kỹ, người Bình Định thường nói “Tự đời bà Cố Hỷ, Cố lai”. Bà nuôi trâu rất nhiều. Sau khi bà qua đời, trâu không người chăn, phá chuồng lên núi, lâu ngày thành trâu hoang. Trước đây trên núi dãy Triều Sơn có nhiều trâu rừng. Người ta bảo đó là trâu của bà Cố Hỷ? Đền thờ bà Cố Hỷ do nhân dân sở tại lập. Đền ngó xuống sông. Mỗi năm vào tiết xuân thiên, nhân dân trong thôn kết thuyền ở trước đền làm sân khấu, rước bạn hát bội đến hát để cầu bà phù hộ cho biển lặng sóng êm, chài lưới được nhiều cá”(6)

      Sự tích Bà Cố Hỷ được Nguyễn Đình Tư và Quách Tấn mỗi người kể khác nhau. Riêng Quốc sử quán triều Nguyễn khẳng định: “ Sự tích chưa rõ”.

    Đình Mỹ Hiệp- Ninh Hòa thờ bà Cố Thiện hay bà Cố Hỷ?

    Trong chữ Hán có nhiều chữ có tự dạng gần giống nhau cho nên dễ nhầm lẫn. Bởi vậy có câu: “đọc chữ Tác ra chữ Tộ, chữ Ngộ ra chữ Quá” . Chữ Thiện và chữ Hỷ trong chữ Hán có tự dạng gần giống nhau( chữ Hỷ và chữ Thiện đều thuộc bộ “Khẩu” và cũng đều 9 nét). Sau khi đọc bài Đình Mỹ Hiệp của tác giả Trần Thị Thanh Loan, tôi đã ra tận đình Mỹ Hiệp xin phép ông từ đình cho tôi xem bài vị trong miếu Hội Đồng và trong bài vị có tất cả 20 chữ Hán, xin phiên âm : “Cố Hỷ Phu Nhân Đôn Hậu Lạc Tế Diệu Ứng Linh Hóa Nhã Thục Trang Nghiêm Thượng đẳng tôn thần”.

   Bà Cố Thiện, Cố Lai thì chưa thấy nơi nào trên đất nước ta thờ, mà chỉ thấy thờ bà Cố Hỷ mà thôi!

   Trung tâm Bảo tồn Di tích Khánh Hòa là đơn vị chịu trách nhiệm trong việc nghiên cứu khảo sát các di tích lịch sử văn hóa trong tỉnh. Tác giả bài viết Đình Mỹ Hiệp là một cán bộ của Trung tâm Bảo tồn Di tích Khánh Hòa . Hiện nay rất ít người biết đọc chữ Hán cho nên người dân đặt tất cả niềm tin- nhất là các văn bản có liên quan đến Hán Nôm- nơi cán bộ của Trung tâm. Do đặt niềm tin, cho nên những người đã đọc bài Đình Mỹ Hiệp tin tưởng là ở đình Mỹ Hiệp thờ Bà Cố Thiện và nếu có ai đó đính chính là thờ Bà Cố Hỷ thì lập tức sẽ bị phản đối ! Vậy khi nghiên cứu cần phải cẩn trọng: “tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri”, điều gì chưa biết ắt chắc thì cứ việc tồn nghi, không nên vội tuyên bố , nếu không, một khi “nhất ngôn kí xuất” thì khó mà đính chính lại được!

  

 

 Nguyễn Văn Nghệ

8/2016

 

 CHÚ THÍCH:

      1-Trung tâm Bảo tồn Di tích Khánh Hòa, Đình làng Khánh Hòa, Nxb Văn hóa- Thông tin, trg 242, 244

      2-Lê Quang Định, Hoàng Việt nhất thống dư địa chí (Phan Đăng dịch), Nxb Thuận Hóa, trg 42

      3- Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí tập 3, Nxb Thuận Hóa, trg 152.

      4- Văn hóa Tùng thư, Đại Nam nhất thống chí quyển 12 tỉnh Bình Thuận, Nxb Nha Văn hóa- Bộ Văn hóa Giáo dục Việt Nam Cộng Hòa , 1965, trg 21, 48.(Vào thời vua Duy Tân, tỉnh Ninh Thuận hiện nay vẫn còn thuộc tỉnh Bình Thuận).

      5- Nguyễn Đình Tư, Non nước Ninh Thuận, Nxb Thanh Niên, trg 157-158

      6- Quách Tấn, Nước non Bình Định, Nxb Thanh Niên, trg 213.