Hồ Quư Ly
Nghi Ngờ Sách Luận Ngữ
Lê Phụng
|
PHẦN 3:
C
ó
sử liệu cho biết Khổng Tử dời nước Vệ sau khi Vệ Linh Công
từ trần 9, vậy th́ đoạn thứ nhất không liên hệ
với hai đoạn kế. Trái lại, nhiều nhà b́nh giải sách Luận
Ngữ, tỷ như Cao Dụ (168-212), coi hai đoạn này liên tục với
nhau; và đó cũng là quan điểm của Tư Mă Thiên. Tư Mă Thiên
viết10: Một hôm Vệ Linh Công hỏi Khổng Tử về cách
bài binh bố trận. Khổng Tử nói: “Việc tế lễ th́ tôi thường
được nghe, c̣n việc quân th́ tôi chưa học. Hôm sau, Vệ Linh
Công đang nói chuyện với Khổng Tử, thấy con ngỗng trời bèn
ngẩng đầu lên nh́n, sắc mặt có vẻ không để ư ǵ đến Khổng
Tử. Khổng Tử lại đi đến đất Trần. Qua đoạn trên đây, Tư Mă
Thiên đă vẽ ra được ư nghĩ của Khổng Tử:
thà bỏ nước Vệ ra đi c̣n hơn phải pḥ một ông vua mà KhổngTử
không coi trọng, hợp với bốn chữ quân quân, thần thần
君
君
臣
臣,
Khổng Tử nói trong chương XI thiên XII: Nhan Uyên, sách Luận
Ngữ 11. Đằng khác, tích Khổng Tử bỏ nước Vệ sang
nước Trần trên đây chép trong sách Tả Truyện tóm tắt như
sau: Khổng Văn Tử (một quan đại phu nước Vệ) định ra quân
đánh Thái Thúc (quan đại phu nước Vệ), hỏi ư Khổng Tử. Khổng
Tử nói: “Việc tế lễ th́ tôi đă được học, việc cầm quân th́
chưa.” Nói xong liền lui ra, gọi người đánh xe, lên xe mà
nói: “Con chim có thể chọn cây nó đậu, chứ cây kia sao mà
chọn chim được.” Khổng Văn Tử giữ Không Tử lại và nói: “Tôi
đâu dám làm việc này v́ tư lợi, mà chỉ lo tai vạ giáng xuống
nước Vệ mà thôi.” Khổng Tử đă định ở lại, nhưng sau đó nước
Lỗ sai người mang lễ vật tới mời Khổng Tử. Rồi Khổng Tử bỏ
Vệ sang Lỗ. Sách Sử Kư của Tư Mă Thiên12 cũng ghi
chép đoạn này như sách Tả Truyện. Ngoài ra c̣n cho biết
người nước Lỗ đem lễ vật tới mời Khổng Tử là Công Hoa, Công
Tân và Công Lâm. Khi đó Khổng Tử đă dời nước Lỗ mười bốn năm
nên Khổng Tử dời Vệ về Lỗ. Theo đọan Tả Truyện trên đây,
người đọc có cảm tưởng là Khổng Tử v́ lễ hậu của nước Lỗ mà
bỏ nước Vệ về nước Lỗ vậy. Đó là điểm khác biệt giữa sách
Khổng Tử Thế Gia của Tư Mă Thiên và sách Tả Truyện. Trong
những sách cổ thời Chiến Quốc có bộ Mặc Tử của Mặc Địch cũng
chép tích Khổng Tử bị vây khốn ở khoảng giữa Trần và Thái,
như sau13: Khi họ Khổng bị vây khốn ở giữa Trần
và Thái, phải ăn canh rau suông. Tới ngày thứ mười, Tử Lộ
làm thịt một con lợn sữa. Không hỏi xem thịt t́m đâu ra, họ
Khổng ăn ngon lành. Tử Lộ bán tấm áo trong lấy tiền mua
rượu. Khổng uống rượu mà không hỏi xem rượu từ đâu mà có.
Sau đó, Khổng Tử nói với Lỗ Ai Công khi Lỗ Ai Công mời vào
bàn tiệc: chiếu lệch không ngồi và thịt chẳng cắt ngay ngắn
không ăn. Tử Lộ hỏi; “Sao nay lại cư sử khác với khi c̣n ở
giữa Trần và Thái?” Khổng Tử đáp: “Lại đây ta nói cho nghe.
Khi ta cùng ngươi ở trong t́nh thế đó, ta cư sử cốt sao sống
sót, nay ta lại cùng ngươi ta cư sử sao cho phải đạo.” Khi
gặp cảnh khốn cùng, họ Khổng chẳng nề hà cư sử cốt sao sống
sót; khi thảnh thơi th́ bày đặt lễ nghi . Thật chẳng có thể
nào hèn hạ và giả dối hơn nữa.
Giới nghiên cứu, nhận xét rằng giữa hai tên gọi: một là họ
Khổng và hai là Khổng Tử cho người đọc thấy là tác giả đoạn
trên đây có thể đă dùng hai nguồn tài liệu khác nhau. Về nội
dung, không cho biết Tử Lộ kiếm đâu ra được con lợn sữa,
đằng khác cho biết là Tử Lộ phải bán áo trong lấy tiền mua
rượu. Điểm thứ ba mà tác giả đoạn trích dẫn trên cho là
Khổng Tử giả dối muốn từ chối không nhập tiệc với Lộ Ai
Công, có thể chỉ v́ đă no dạ, mà lại dẫn lời sách Luận Ngữ.
Thật thế, ngày bị vây khốn ở khoảng giữa Trần Thái, ăn thịt
lợn sữa, uống rượu do Tử Lộ bán áo đi mua dường như Khổng Tử
đă quên câu:
沽
酒,
巿
脯,
不
食
Cô tửu, thị bô, bất thực:14
Nghĩa là rượu chợ nem hàng không dùng, mà Tŕnh Tử giảng là:
sợ không tinh khiết hoặc làm hại người, nên không dùng. Tới
khi thong dong trước chiếu tiệc tại dinh Lỗ Ai Công th́ lại
nhắc tới câu:
席
不
正
不
坐
Tịch bất chánh bất tọa 15
nghĩa là: chiếu lệch không ngồi mà chu Hy chú giải theo lời
Tạ Thị là: Ḷng của thánh nhân yên ở đạo chính, cho nên
chiếu trải không ngay ngắn, chỉ là truyện nhỏ, Ngài cũng
không ngồi.
Rồi thêm:
割
不
正
不
食
Cát bất chánh bất thực16
Nghĩa là:
thịt thái không vuông vắn không ăn.
Chu Hy giảng câu này là: Chẳng ăn thịt cắt không vuông vắn,
đó là khi vội vàng cũng không rời bỏ đức chính.
Đọc những lời giải thích trên đây, người đọc ngày nay không
khỏi nghỉ như Hố Qúy Ly là những nhà b́nh giảng như Chu Hy
không khỏi quá lời khen ngợi cá nhân Khổng Tử. Tiếp tục xét
mối tương quan giữa hai đoạn sách Luận Ngữ, thiên Nhan Uyên
XII chương XI trên dây, dẫn người đọc về sách Mạnh Tử. Sách
Mạnh Tử, Tận Tâm Chương Cú Hạ, đoạn XVIII chép 17:
孟
子
曰:
“君
子
之
厄
於
陳
蔡
之
間,
無
上
下
之
交
也
Mạnh Tử viết: “Quân tử chi ách ư Trần Thái chi gian vô
thượng hạ chi giao dă.”
nghĩa là: Mạnh Tử nói: “khi Quân Tử (Khổng Tử) bị tai ách ở
nước Trần và nước Thái, ấy v́ ngài chẳng có kết giao với các
hàng vua quan ở hai nước ấy Nhận xét của Mạnh Tử dường như
phù hợp với đoạn sử Tư Mă Thiên chép tích Khổng Tử bị khốn
tại Trần và Thái: không những Khổng Tử không kết giao với
các quan đại phu hai nước Trần và Thái mà chính các quan đại
phu hai nước này, v́ lo cho chính bản thân họ, mà vây khốn
Khổng Tử ở ngoài đồng không cho tới gặp sứ giả của nước Sở
tới vời Khổng Tử. Theo Tư Mă Thiên18, Mạnh Tử
người huyện Trâu, thụ nghiệp học Tử Tư. Khi thông thạo đạo
lư, Mạnh Tử cũng chu du từ nước Tề sang nước Lương nhưng đi
đến đâu cũng không được toại ư. Sau về quê soạn sách làm ra
bẩy thiên sách Mạnh Tử. Trong khi ở Tề và Lương Mạnh Tử cũng
gặp cảnh khốn.
Phải chăng v́ kinh nghiện bản thân mà Mạnh Tử đă giải thích
nỗi khó khăn của Khổng Tử như trên? Ngoài sách Mạnh Tử, sách
cổ bàn nhiều đến tích Khổng Tử bị khốn tại giữa Trần và
Thái, là sách Trang Tử Nam Hoa Kinh. Trong sách này, người
đọc gặp bẩy lần tích kể trên, lần lượt như sau. Lần thứ nhất
qua lời Sư Kim nói với Nhan Uyên, người học tṛ mà Khổng Tử
quư mến nhất 19, trong chương Thiên Vận: Thầy
Khổng sang miền Tây, tới chơi nước Vệ, Nhan Uyên hỏi Sư Kim
rằng: - Ông cho chuyến đi này của thầy tôi thế nào? Sư Kim
đáp: - Tiếc thay thầy ngươi sẽ khốn cùng! Nhan Uyên hỏi: -
Sao vậy? Sư Kim đáp: - [...] Nay thầy ngươi cũng là kẻ lấy
con chó mă của các vua đời trước; đem cho học tṛ ngồi chơi,
nằm khểnh ở dưới ... Cho nên bị chặt cây ở Tống; phải lẩn
dấu ở Vệ; khốn cùng ở Thương, Chu. Đó chẳng phải là những
giấc chiêm bao của thầy ngươi đó sao? Bị vây giữa khoảng
Trần Thái bảy ngày không được ăn đồ chín; sống chết kề với
nhau. Đó chẳng phải là cơn bóng đẻ của thầy ngươi dó sao?
Ḱa đi nước không ǵ bằng dùng thuyền, mà đi cạn không ǵ
bằng dùng xe. Lấy thuyền là món đi được dưới nước mà đem đẩy
nó trên cạn, th́ trọn đời không đi. Tầm thường xưa và nay,
chẳng phải là nước và cạn sao? Nay cố làm đạo nhà Chu ở nước
Lỗ, thế cũng như đẩy thuyền trên cạn khó nhọc mà không công,
thân tất có tai vạ. Ông ấy chưa biết sức truyền đi của lẽ
không phương là cái ứng với vật mà không cùng. Vả chăng
riêng ngươi chẳng thấy cái gầu sao? Kéo đến th́ nó cúi
xuống, buông ra th́ nó ngửa lên. Nó là cái người ta kéo,
không phải cái kéo người. Cho nên cúi xuống ngửa lên mà
không phải tội với người. Cho nên ḱa lễ nghĩa pháp độ của
ba hoàng năm đế không cần ở chỗ đống mà cần ở chỗ trị được
đời. Cho nên lễ nghĩa pháp độ của ba hoàng năm đế ví nó cũng
như cam lê quít bưởi chăng? Vị nó trái nhau, nhưng ăn đều
ngon miệng cả. Cho nên lễ nghĩa pháp độ là cái ứng tḥi mà
biến đổi. Nay lấy khỉ vượn mà mặc cho nó bộ áo của ông Chu,
nó tất cắn rứt, cào xé, vất bỏ hết, thế mới 19.
Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, Xuân Thu
tái bản tại Hoa Kỳ, chương Thiên Vận, tr. 241-243. 135
thích. Xưa, nay khác nhau, coi cũng như khỉ vượn khác với
ông Chu. Cho nên Tây Thi đau tim mà nhăn mặt với làng. Người
giầu trong làng thấy nó, đóng chặt cửa mà không ra. Người
nghèo thấy nó đem vợ con mà bỏ chạy. Nó biết vẻ nhăn mặt
đẹp, mà không biết vẻ nhăn mặt tại sao mà đẹp. Tiếc thay
thầy ngươi sẽ lại phải khốn cùng.
Trong đoạn trên, khác với Mạnh Tử bày ra lư do chính trị
thực tế khiến Khổng Tử đă gặp trong vụ chặt cây ở Tống, phải
lẩn trốn ờ Vệ, Khốn cùng ở Thương, Chu, cũng như bị vây ở
giữa Trần và Thái, Trang Tử đưa ra lư có tính cách triết học
để giải thích cùng một sự việc với một giọng khôi hài chế
giễu nho phái. Đó là Khổng Tử cứ một mực áp dụng nhưng điều
hay đẹp hữu vi, nay đă quá thời như con chó mă đă của các
vua đời trước, bầy vào cuộc sống ngày nay với mọi sự đổi mới
mà không muốn biết tới lẽ vô vi ứng kịp thời mà biến đổi.
Tiếp theo sang chương Sơn Mộc, Trang Tử ba lần nhắc tới tích
KhổngTử bị vây khốn ở khoảng giữa Trần và Thái. Lần thứ nhất
như sau20: Thầy Khổng bị vây ở giữa Trần và Thái, bẩy ngày
không nấu ăn. Thái Công Nhậm đến thăm thầy, hỏi: - Nhà ngươi
sắp chết chăng? Thưa: - Vâng! - Nhà ngươi ghét chết chăng? -
Vâng! Nhậm nói: - Tôi đă từng nói về đạo không chết. Biển
Đông có giống chim, tên là Ư Nhi. Nó là giống chim xập xập
x̣e x̣e, mà như không tài ǵ nương tựa mà bay. Bức hiếp mà
đậu. Tiến không dám đi trước, Lui không dám đi sau. Ăn không
dám nếm trước, tất dùng lấy món thừa. Thế nên đàn bạn nó
không ruồng đuổi, mà người ngoài không th́nh ĺnh hại nổi.
V́ thế khỏi tai nạn. Cây thẳng chặt trước. Giếng ngọt cạn
trước Nhà ngươi chắc là sửa trí để nạt kẻ ngu hèn; tu ḿnh
để tỏ người nhơ đục; lồ lộ như nêu mặt trời mặt trăng mà đi;
cho nên không thoát khỏi. Hồi xưa ta có nghe ở người có đức
đại thành rằng: “Kẻ tự khoe th́ không công! Kẻ thành công
th́ mất danh. Kẻ thành danh th́ thiệt hại. Ai có thể bỏ công
cùng danh mà trả cho mọi người?” Đạo ḿnh lưu hành mà không
nhận công, đức ḿnh lưu hành mà không lấy danh. Thuần thuần
20. Trang Tử Nam Hoa Kinh, sách đă dẫn, chương
Sơn Mộc, tr.312. 136
thường thường, sánh với kẻ cuồng. Trước dấu bỏ thế, chẳng v́
công danh. Thế cho nên “không trách chi người, mà người cũng
không trách”. Bậc chí nhân không có tiếng. Nhà ngươi thích
ǵ? Thầy Khổng nói: - Phải lắm! Liền từ giă bạn bè; bỏ học
tṛ; trốn vào chằm lớn; mặc áo cừu, áo vải, ăn hạt gắm, hạt
dẻ, vào đám muông không làm loạn đàn, vào đám chim không làm
loạn hàng, chim muông không ghét, huống chi là người. Mượn
lời Thái Công Nhậm, Trang Tử cho biết việc Khổng Tử gặp khó
cùng ở khoảng giữa nước Trần nước Thái, chẳng qua v́ hai chữ
công danh. TrangTử chủ trương thuyết hư ḿnh để ứng phó với
đời. Tiếp theo là đoạn hai trong chương ThiênVận cũng quanh
vụ Khổng Tử bị vây khốn ở khoảng giữa đất Trần và dất Thái21:
Thầy Khổng hỏi thầy Tang Hộ: - Tôi hai lần bị đuổi ở Lỗ; bị
chặt cây ở Tống, bị lẫn dấu ở Vệ; bị cùng ở Thương Chu; bị
vây ở giữa khỏang Trần và Thái. Tôi phạm mấy nạn ấy, bạn
thân ngày càng sợ, đồ đệ ngày càng tan, sao vậy? Thầy Tang
Hộ đáp: - Riêng ngươi không nghe truyện người nước Giả đi
trốn sao? Lâm Hộ bỏ viên ngọc bích ngh́n vàng, cơng đứa con
đỏ mà chạy. Hoặc có kẻ hỏi: “V́ nó đáng giá chăng? Giá bán
đứa con đỏ th́ ít. V́ nó đỡ lụy chăng? Lụy về đứa con đỏ th́
nhiều. Bỏ viên ngọc bích ngàn vàng cơng đứa con nhỏ mà chạy,
sao vậy?” Lâm Hồi nói: “Đằng kia là lấy lợi mà hợp, c̣n đằng
này là v́ trời phó. Phàm cái lấy lợi mà hợp, th́ khi bách v́
cùng, vạ v́ lo, hại sẽ bỏ nhau! C̣n cái ǵ tṛi phó, th́ khi
bách v́ cùng, vạ lo, hại sẽ thu nhau. Vả chăng, giao t́nh
của quân tử nhạt như nước. Giao t́nh của kẻ tiểu nhân ngọt
như rượu ủ. Quân tử nhạt rồi thân. Tiểu nhân ngọt rồi tuyệt!
Ḱa những kẻ vô cớ mà hợp lại th́ lại vô cớ mà ĺa. Trích
dẫn trên đây dường như tương tự với lời Mạnh Tử bàn về việc
khổng Tử gặp những việc chẳng may tại các nước Tống, Vệ
Thương, Chu, Trần và Thái v́ lẽ Khổng Tử không có bạn với
những người quyền thế tại những nước đó, nhưng không giống
Mạnh Tử đề ra những lư lẽ chính trị, Trang Tử đưa ra dụ ngôn
truyện người Lâm Hồi bỏ ngọc quư cơng con đỏ để nói về mối
giao t́nh của người quân tử nhạt rồi thân, trái với mồi giao
t́nh của kẻ tiểu nhân, ngọt rồi tuyệt. Đó là lẽ hư ḿnh:
h́nh cần duyên, t́nh cần thực . Hư ḿnh được đến vậy th́
truyện bè bạn ngày một sơ thêm, đồ đệ ngày một tan thêm,
không thể nào c̣n được nữa.
Đoạn thứ ba trong chương Sơn Mộc, chép truyện Khổng Tử bị
vây khốn ở giữa khoảng Trần và Thái như sau 22:
Thầy Khổng cùng khốn ở giữa khoảng Trần và Thái, bẩy ngày
không nấu ăn. Tay trái tựa vào cây khô, tay phải gơ vào cành
khô, mà ca bài thơ họ Diễm. Ca có đủ mà không có số; có
tiếng mà không có cung bậc... Tiếng gơ và tiếng người rời
rạc nhưng hợp với ḷng người! Nhan Hồi ngồi xếp bằng liếc
mắt mà trông thầy. Trọng Ni sợ Hồi tôn ḿnh gây nên lớn,
thương ḿnh mà gây nên thương liền nói: - Hồi! Không chịu
trời làm tổn, dễ! Không chịu người giúp ích, khó. Không đầu
nào là không phải chót. Người cùng trời là một. Cái kẻ hát
lúc này đó là ai? Hồi nói: - Dám hỏi: thế nào là không chịu
trời làm tổn dễ? Trọng Ni đáp: - Đói, khát, rét, nóng, bó
buộc không thông đều là việc làm của trời, đất, vận động
mưôn vật mà phát tiết ra thế. Nói phải cho! Cuốn phải đi.
Theo cả. Kẻ làm tôi, không dám bỏ đó. Giữ đạo tôi c̣n như
thế, mà huống chi là dùng để đợi trời? - Thế nào là không
chịu người giúp, khó? Trọng Ni đáp: - Mới được dùng đă đạt
cả bốn bề. Tước lộc đều đến mà không cùng. Cái mà lợi cho
vật là không phải của ta. Mệnh ta có cái ở ngoài. Quân tử
không ăn trộm. Hiền nhân không ăn cắp. Nếu ta lấy nó th́ sao
vậy? Cho nên nói: «Chim không giống nào khôn bằng ư nhi:
liếc coi, nơi không nên ở chẳng rỗi nh́n. dù lạc mất mồi, bỏ
đó mà chạy. Nó sợ người mà nấp ở giữa đám người. Xă tắc c̣n
đó mà thôi. - Thế nào là không đầu nào là không phải chót?
Trọng Ni đáp: - Hóa kể vạn. cái hóa mà không biết cái thay
nó, nào biết nó tận chót chỗ nào? Nào biết nó bắt đầu lúc
nào? Giữ lẽ chính để đợi nó mà thôi!
XEM
PHẦN 4
9.Xem Tiễn Mục, Tiên Tần Chư Tử Hệ Niên, Đài Bắc 1981, I:
41-42. Trịnh Huyền (127-200) b́nh giải sách Luận Ngữ, trong
tài liệu số 2510 của Pelliot mua được tại Đôn Hoàng, chép:
Sau khi Linh công chết [...] Khổng Tử hăy c̣n ở nước Vệ. Tử
Do hỏi Khổng Tử có ư muốn pḥ tân chúa không.
10. Tư Mă Thiên, Sử Kư, Khổng Tử Thế Gia, sách đă dẫn, tr.
232
11. Luân Ngữ, sách đă dẫn, tr.420.
12. Tư Mă Thiên, Sử Kư, sách đă dẫn, tr.242.
13. Mạc Tử Gia Ngữ, Thiên Phi Nho, 1 tr: 275-277.
14. Luận Ngữ, Hương Đẳng, thiên X, chương VIII, sach đă dẫn,
tr. 340
15. . Luận Ngữ, thiên X: Hương Đẳng, chương IX, sách đă dẫn,
tr. 343.
16. Luận Ngữ, thiên X: Hương Đẳng, chương VIII, sách đă dẫn,
tr.340
17. Mạnh Tử, tập hạ, dịch giả Đoàn Trung C̣n, nhà xuất bản
Thuận Hóa, Huế, 1996. tr.265.
18. Tư Mă Thiên Sử Kư, sách đă dẫn tr. 433.
21. Trang Tử Nam Hoa Kinh, sach đă dẫn, chương Sơn Mộc, tr.
313-314
22. Trang Tử Nam Hoa Kinh, sách đă dẫn, chương Sơn Mộc, tr.
315-317. 138