www.ninh-hoa.com GS Lê-Phụng: Thú Đọc Sách

Giáo Sư
LÊ PHỤNG

Main Menu

THÚ ĐỌC SÁCH:

ĐỌC THƠ CHỮ Nguyễn Du
Lê Phụng

PHẦN 2:

南中雜吟

Nam Trung Tạp Ngâm

Nam Trung Tạp Ngâm gồm 40 bài thơ dưới 27 đề mục, Nguyễn Du sáng tác trong bẩy năm làm quan ở Huế và thời gian ông làm Cai Bạ ở Quảng Bình, và về làm quan tại Huế.

Bài đầu tiên là:

鳳凰路上早行

Phượng Hoàng Lộ Thượng Tảo Hành

征夫懷往路

Chinh phu hoài vãng lộ

夜色尚濛濛

Dạ sắc thượng mông mông

月落猿聲外

Nguyệt lạc viên thanh ngoại

人行虎跡中

Nhân hành hổ tích trung

力衰常畏露

Lực suy thường úy lộ

髮短不禁風

Phát đoản bất câm phong

野宿逢樵者

Dã túc phùng tiều giả

相憐不在同

Tương liên bất tại đồng.

dịch là:

Sớm Mai Trên Đường

Núi Phượng Hoàng

Người đi người biết dường dài

Nửa đêm về sáng lòng ai lạnh lùng

Trăng tà tiếng vượn não nùng

Đưòng đầy vết hổ ngập ngừng bước chân

Gió sương sức yếu ngại ngần

Gió vờn tóc ngắn thương thân tiêu điều

Quán quê trọ gặp bác tiều

Thương nhau chẳng được mọi điều cùng nhau.

Theo Lê Thước và Trương Chính, năm giáp tý 1804, Nguyên Du bị bệnh, từ chức tri phủ Thuờng Tín về quê; it lâu sau lại có chỉ triệu vào kinh. Có thể bài thơ này ông làm trên đưòng Phuợng Hoàng, khoảng từ tỉnh lỵ Hà Tĩnh đi vào Trung và có quán Phương Hoàng. Hình ảnh người tiều phu thường là hình ảnh một ẩn sĩ. Hai câu kết cho thấy dưòng như nghỉ đêm tại quán quê, Nguyễn Du đã gặp được người bạn ẩn sĩ mà trong hoàn cảnh lúc đó, dầu hai ngưòi có thân thiết với nhau, cũng không được cùng ở một chốn với nhau.

Cuộc sống ở kinh đô, dường như lôi cuốn Nguyễn Du vào một lối sống mới, mà người đọc nhìn thấy qua năm bài dưói đây:

夢得採連

Mộng Đắc Thái Liên

五首

Năm Bài

其一

Kỳ Nhất

緊束蚨蝶裙

Khẩn thúc phù điệp quần

採蓮棹小艇

Thái liên trạo tiểu đĩnh

湖水何衝融

Hồ thuỷ hà xung dung

水中有人影

Thuỷ trung hữu nhân ảnh

其二

Kỳ Nhị

採採西湖連

Thái thái Tây Hồ liên

花實俱上船

Hoa thực câu thướng thuyền

花以贈所畏

Hoa dĩ tặng sở úy

實以贈所憐

Thực dĩ tặng sở liên

其三

Kỳ Tam

今晨去採連

Kim thần khứ thái liên

乃約東鄰女

Nãi ước đông lân nữ

不   知來不知

Bất tri lai bất tri

隔花聞笑語

Cách hoa văn tiếu nữ

其四

Kỳ Tứ

共知憐蓮花

Cộng tri liên liên hoa

誰者憐蓮榦

Thùy giả liên liên cán

其中有真絲

Kỳ trung hữu chân ti

牽連不可斷

Khiên liên bất khả đoạn.

其五

Kỳ Ngũ

蓮葉何青青

Liên diệp hà thanh thanh

蓮花嬌盈盈

Liên hoa kiều doanh doanh

採之勿傷藕

Thái chi vật thương ngẫu

明年不復生

Minh niên bất phục sinh.

dịch là:

Mộng Hái Sen

Năm bài

Bài I

Quần nàng cánh bướm xắn cao

Hái sen thuyền nhỏ sóng chao dập dềnh

Nước hồ lai láng mông mênh

Gưong soi mặt nước nàng xinh miệng cười

Bài II

Hồ Tây thư thả hái sen

Gương hoa hái cả một thuyền đầy khoang

Hoa về tặng chốn nể nang

Còn gương để tặng cô nàng mười thương

Bài III

Sớm nay hò hẹn hái sen

Cùng cô hàng xóm mới quen hôm rầy

Đến không không đến nào hay

Cách hoa khúc khích tiếng ai đang cười.

Bài IV

Yêu sen người thế thường tình

Ai người yêu cuống mới tinh hơn đời

Cuống sen trong có tơ trời

Tơ bền cuống gẫy chẳng dời còn vương.

Bài V

Lá sen mướt mát rờn xanh

Hoa sen mơn mởn dập dềnh tỏa hương

Hái sen thưong ngó sen cùng

Bằng không năm tới sen hồng còn đâu.

Hình ảnh những buổi đi hái sen len sâu vào giấc mộng của Nguyễn Du. qua năm bài Thái Liên trên đây, khiến người đọc nhớ lại hình ảnh Nguyễn Du trong những buổi hát phường vải, khi còn trai trẻ ở quê nhà.

Mùa hè qua, thu về trên đế đô, gợi hứng cho Nguyễn Du viết bài dưới đây với những hình ảnh tiêu biểu cho đời làm quan trong triều:

秋至

Thu Chí

香江一片月

Hương Giang nhất phiến nguyệt

今古許多愁

Kim cổ hứa đa sầu

往事悲青塚

Vãng sữ bi thanh chủng

新秋到白頭

Tân thu đáo bạch đầu

有形徒役役

Hữu hình đồ dịch dịch

無病故拘拘

Vô bệnh cố câu câu

回首藍江浦

Hồi thủ Lam Giang phố

閒心謝白鷗

Nhàn tâm tạ bạch âu

dịch là:

Vào Thu

Sông Hương một mảnh trăng cao

Khơi trong lòng khách mối sầu cổ kim

Mồ xanh chuyện cũ lắng chìm

Chớm thu tóc bạc trạnh niềm quan san

Có thân vất vả lo thân

Bệnh không mà bắt gian truân lưng khòm

Ngoảnh đầu nhìn bến sông Lam

Tạ đàn âu trắng tâm nhàn bâng khuâng.

Người đọc lưu ý tới hình ảnh nấm mồ xanh mà tác giả coi là câu chuyện cũ đã lắng chìm, không thấy giới nghiên cứu nói là mộ của ai. Nhớ lại bài Ký Mộng trong Thanh Hiên Thi Tập, Nguyễn Du ngủ mê thấy bà vợ chính lặn lội từ xa về trong mộng với ông, phải chăng người đọc có thể nghĩ rằng ông đã vợi quên được mối buồn này? Cái buồn trước mắt hiện tiền là mối lo thân hàng ngày, không phải còn là mối lo đói những ngày tản cư mà mối lo giữ gìn lời ăn tiếng nói, nhất là việc phải khom lưng quỳ gối tại sân rồng. Ông lại nhớ về sông Lam, thèm cái tâm nhàn của đàn âu trắng.

Nỗi cực nhọc trong cảnh làm quan triều, một hoạt động không thích hợp với ông, đã được ông ghi rõ bài trong bài ngũ ngôn sau đây:

悼犬

Điệu Khuyển

駿馬不老死

Tuấn mã bất lão tử

烈女無善終

Thiện nữ vô thiện chung

凡生負奇氣

Phàm sinh phụ kỳ khí

天地非所容

Thiên địa phi sở dung

念爾屬土畜

Nhiệm nhĩ thuộc thổ súc

與人毛骨同

Dữ nhân mao cốt đồng

貪進不知止

Tham chiến bất tri chỉ

隕身寒山中

Vẫn thân hàn sơn trung

隕身勿嘆惋

Vẫn thân vật thán uyển

數試無全功

Sổ thí vô toàn công.

dịch là:

Thương Con Chó Chết

Ngựa hay ngựa chẳng chết già

Mấy ai liệt nữ tài hoa chết lành

Phàm người khí phách bẩm sinh

Đất trời ghen ghét thường tình chẳng tha

Thân ngươi làm chó giữ nhà

Xương lông chẳng khác làm ra khác thưòng

Chỉ biết tiến chẳng biết ngừng

Hang sâu núi lạnh bỏ xương rối đời

Bỏ xương chớ có trách trời

Uổng công thử thách thiệt thòi cho ngươi.

Không thể bảo bài trên đây là một bài ngụ ngôn, lấy chó để răn người, dầu ý chính nói về nếp sống tri túc tri chỉ, biết đủ biết ngừng. Nguyễn Du lấy tên hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ, tức người Hồng Sơn thích săn bắn, hẳn ông yêu bầy chó săn của ông. Truyện trò cùng chó nhiều khi có thể là lởi mình tự nhủ mình. Phải biết đủ phải biết ngừng là lời ông tụ nhủ trên bước đường làm quan, để tránh cái chết vô nghĩa bỏ xương thiệt thân trong núi lạnh.

Tâm cảnh của Nguyễn Du trong bài Điệu Khuyển trên đây còn là thi hứng của ông trong ba bài:

偶書公館璧

Ngẫu Thư Công Quán Bích

三首

Tam Thủ

其一

Kỳ Nhất

朝餐一盂飯

Triêu xan nhất vu phạn

募浴一盆水

Mộ dục nhất bồn thuỷ

閉門謝知交

Bế môn tạ tri giao

開窗見荊杞

Khai song kiến kinh kỷ

窗外荊杞蔓且長

Song ngoại kinh kỷ mạn thả trường

美人悠悠隔高牆

Mỹ nhân du du cách cao tường

杜宇聲去矣

Đỗ vũ thanh khứ hĩ

魂兮歸來悲故鄉

Hồn hề quy lai bi cố hương.

其二

Kỳ Nhị

閶闔門前春色闌

Xương hạp môn tiền xuân sắc lan

隔江遙對御屏山

Cách giang dao đối Ngự Bình san

春從江上來何處

Xuân tòng giang thượng lai hà xứ

人倚天涯滯一官

Nhân ỷ thiên nhai trệ nhất quan

滿地繁聲聞夜雨

Mãn địa phồn thanh văn dạ vũ

一床泒悶敵春寒

Nhất sàng cô muộn địch xuân hàn

桃花莫仗東君意

Đào hoa mạc tượng đông quân ý

傍有風姨性最酸

Bằng hữu phong di tính tối toan.

其三

kỳ Tam

東望江頭望故郊

Đông vọng giang đầu vọng cố giao

浮雲無定水滔滔

Phù vân vô định thủy thao thao

風吹古塚浮榮盡

Phong xuy cổ trủng phù vinh tận

日落平沙戰骨高

Nhật lạc bình sa chiến cốt cao

山月江風如有待

Sơn nguyệt giang phong như hữu đãi

岩棲谷飲不辭勞

Nham thê cốc ẩm bất từ lao

平生已絕雲霄夢

Bình sinh dĩ tuyệt vân tiêu mộng

怕見傍人問羽毛

Phạ kiến bàng nhân vấn vũ mao.

dịch là:

Ngẫu Nhiên Đề Thơ

Trên Vách Công Quán

Ba Bài

I

Sớm mai ăn một lưng cơm

Chiều về tắm mát một bồn nước trong

Cổng cài tạm lánh bạn lòng

Cành kinh cây kỷ ngoài song vươn dài

Ngoài song kinh kỷ vươn dài

Mỹ nhân đằng đẵng tưòng dầy vách cao

Xuân tàn tiếng cuốc khơi sầu

Ơi hồn nhớ nước ở đâu sớm về.

II

Trước thềm xuân đã hồ tàn

Cách sông núi Ngự ngút ngàn mây cao

Cảnh xuân nước cuốn về đâu

Phận quan lần lữa buộc nhau bên trời

Đêm dài nghe tiếng mưa rơi

Lạnh lùng gối chiếc lẻ đôi sớm chiều

Hoa đào chớ cậy xuân yêu

Cả ghen dì gió lắm điều kề bên

III

Ngoái nhìn quê cũ đầu sông

Mây trôi nước cuốn bềnh bồng bao la

Vinh hoa hão nấm mồ xa

Đống xương tử sỉ chiều tà cồn hoang

Hẹn hò sông núi gió trăng

Gian lao uống suối ở hang chẳng sờn

Công danh mộng cũ tiêu mòn

E người gạn hỏi mất còn cánh lông.

Giới nghiên cứu cho biết công quán là ngôi nhà công tại Huế, triều đình cấp cho các quan, có gia đình vẫn còn ở quê.

Trong bài thứ nhất, Nguyễn Du cho thấy cảnh ở công quán ăn cơm trọ, tắm nước bồn, không có bè bạn, ngoài cửa sổ chỉ cây dại mọc dài, người đẹp kín cống cao tường, chỉ còn nghe tiếng cuốc kêu khêu nỗi nhớ nhà. Trong câu thứ sáu có hai chữ mỹ nhân đã gây tranh cãi trong giới nghiên cúu. Phe chủ trương Nguyễn Du có chí phò Lê, cho hai chữ này chỉ nhà vua; giới đối nghịch lại giảng hai chữ này là ngưòi đẹp. cả hai phe cùng không đưa ra một bằng chứng nào khác và để ngỏ để người đọc phán đoán.

Bài thứ hai tác giả tả cảnh một mình một bóng ở nhà công quán, thêm nỗi buồn vì phận làm quan bó buôc, khúm núm trước sân rồng, lại còn e sợ bị gièm pha.

Bài thứ ba, tác giả đón nhìn về quê nhà cách sông cách núi xa xăm, mộng vinh hoa ngày nay chôn xâu dưói nấm mồ, như đống xương vô định. Ngoài kia núi sông gió trăng vẫn còn chờ đợi. Giấc mộng bình sinh đã dứt, bay bổng tận mây xanh, mà truyện lông cánh ông vẫn còn e ngại người đời hỏi tới.

Bài thứ ba cho thấy rõ là giấc mộng vinh hoa của Nguyễn Du đã thật sự tàn. Nên khó bảo rằng ông còn ý chí phò Lê. Có chăng là ông còn giấc mộng vui cùng gió trăng sông núi. Thế nên, quyết đoán rằng Nguyễn Du thật thà theo nhà Nguyễn, e rằng không giải thích đưọc tại sao Nguyễn Du không hăng say trên hoạn lộ. Bảo rằng vì bẩm tính Nguyễn Du tự do phóng khoáng không muốn ra làm quan thì dường như trái ngược với sự kiện ông ra làm quan, ngoài tỉnh trong triều, trước sau tròn mười chín năm.

Trả lời những thắc mắc này dường như không có cách nào khác hơn là đọc trọn vẹn ba tập thơ của Nguyễn Du.

Nam Trung Tạp Ngâp chép tiếp:

送人

Tống Nhân

香芹官道柳青青

Hương Cần quan đạo liễu thanh thanh

江北江南無限情

Giang bắc giang nam vô hạn tình

上苑鶯嬌多妒色

Thượng uyển oanh kiều đa đố sắc

故鄉蓴老尚堪羹

Cố hương thuần lão thượng kham canh

朝庭有道成君孝

Triều đình hữu đạo thành quân hiếu

竹石多慚負爾盟

Trúc thạch đa tàm phụ nhĩ minh

惆悵深宵孤對影

Trù trướng thâm tiêu cô đối ảnh

滿床滯雨不戡聽

Mãn sàng trệ vũ bất kham thinh.

dịch là:

Tiễn Bạn

Hương Cần quan đạo liễu xanh

Đôi bờ nam bắc một tình chứa chan

Vườn vua ghen sắc oanh than

Tình quê đạm bạc canh thuần vẫn ngon

Vua thương chữ hiếu anh tròn

Lỗi thề trúc đá thẹn lòng phận tôi

Đèn khuya đối bóng bồi hồi

Lắng nghe tí tách mưa rơi bên giường.

Giới nghiên cứu cho biết Hương Cần là một làng cách Huế chừng bốn cây số về phiá bắc, nằm bên đường thiên lý. Có người cho rằng hình ảnh liễu xanh trong câu thứ nhất mô tả cảnh chia tay giũa tác giả và ngưòi về đường ngoài. Câu thứ ba với hình ảnh ghen sắc của bầy chim oanh trong vườn thượng uyển mô tả cảnh ghen đua tại sân rồng. Đối với cảnh ghen đua đó là bát canh ngó sen, tiếng chữ là canh thuần tượng trưng cảnh yên vui ở nhà. Người bạn của tác giả giữ tròn chữ hiếu nhờ ơn triều đình trọng đạo, riêng ông lỗi thề mà thẹn với trúc đá. Đêm về khuya, một mình Nguyễn Du ngồi bên đèn nghe mưa Huế tí tách rơi.

Nam Trung Tạp Ngâm ghi thêm nỗi lòng của tác giả trong những năm tháng làm quan xa nhà ở Huế trong năm bài kế tiếp:

偶興

Ngẫu Hứng

五首

Ngũ Thủ

其一

Kỳ Nhất

三月春時長豆苗

Tam nguyệt xuân thì trưởng đậu miêu

黃狐肥滿白狐驕

Hoàng hồ phì mãn bạch hồ kiêu

主人在旅不歸去

Chủ nhân tại lữ bất quy khứ

可惜鴻山屬晚樵

其二

Kỳ Nhì

蘆花初白菊初黃

Lô hoa sơ lục cúc sơ hoàng

千里鄉心夜共長

Thiên lý hương tâm dạ cộng trưòng

彊起推窗望明月

Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt

綠陰重疊不遺光

Lục di trùng hợp bất di quang

其三

Kỳ Tam

一帶芭焦綠覆階

Nhất đái ba tiêu lục phúc giai

半間煙火雜塵埃

Bán gian yên hỏa tạp trần ai

可憐庭草芟除盡

Khả liên đình thảo sam trù tận

他日春風何處來

Tha nhật xuân phong hà xứ lai

其四

Kỳ Tứ

故鄉亢旱久妨農

Cố hương kháng hạn cửu phương nông

十口孩兒采色同

Thập khẩu hài nhi thái sắc đồng

譬似蓴鱸最關切

Thí tự thuần lư tối quan thiết

懷歸原不待秋風

Hoài quy nguyên bất đãi thu phong.

其五

Kỳ Ngũ

有一人焉良可哀

Hữu nhất nhân yên lương khả ai

破衣殘笠色如灰

Phá y tàn lạp sắc như hôi

避人但覓道傍走

Tị nhân đãn mịch dạo bàng tẩu

知是昇龍城裡來

Tri thị Thăng Long thành lý lai.

dịch là:

Ngẫu Hứng

Năm bài

I

Tháng ba đậu lúa cỏn non

Cáo vàng hồ trắng béo tròn chạy chơi

Chủ nhân đất khách bên trời

Non Hồng để mặc tay người tiều phu.

II

Lau chớm bạc cúc chớm vàng

Đêm dài dằng dặc dặm ngàn nhớ quê

Bên song gượng đón trăng về

Cây xanh rậm rạp bốn bề vắng trăng.

III

Rợp hè tầu chuối xanh rờn

Mịt mù tro bụi khói vòn nửa gian

Rẫy vòm cỏ dại đầu sân

Xuân về chẳng biết gió xuân ngả nào.

IV

Quê nhà hạn hán trời hành

Nhà mười miệng trẻ mặt xanh võ vàng

Uớc mong thuần vực từ quan

Sớm ra phải đợi thu sang mới về.

V

Có người đói rét lang thang

Rách bươm áo nón vỏ vàng mầu da

Gặp ngưòi khép nép lánh xa

Từ Thăng Long đến mà ra cảnh này.

Năm bài Ngẫu Hứng trên đây ghi lại năm tâm cảnh của Nguyễn Du. Bài thứ nhất như một giấc mơ của Hồng Sơn Liệp Hộ: ông nhớ lại việc trồng lúa đậu, cùng những kinh nghiệm về loài hồ loài cáo vào dịp tháng hai. Ông tiếc cho ông đang sống tại nơi công quán xa quê, thú vui săn bắn ở cả trong tay người bạn tiều phu của ông.

Bài thứ hai cũng lại là tâm cảnh nhớ nhà một đêm thu ở nhà công quán. Ông chờ trăng lên một mình, nhưng cành lá cây kinh cây kỷ rậm rạp, như ông viết trong bài Ngẫu Thư Công Quán Bích kỳ nhất, ngoài song khiến ông không nhìn thấy trăng.

Bài thứ ba ông viết về tàu lá chuối bên thềm nhà và nửa gian nhà bụi bậm. Ông tiếc cho sân cỏ đã bị dẫy sạch mà lo cho mùa xuân tới không biết gió thổi từ phương nào về. Bài thứ hai, và bài thứ ba cùng cho người đọc không những thấy niềm nhậy cảm của Nguyễn Du với ngoại cảnh thiên nhiên liền vói ông, đồng thời lại thấy như ông muốn dùng cành lá cây kinh cây kỷ hay tàu lá chuối để mã hóa những truyện ông không tiện ghi rõ hơn.

Bài thứ tư ông ghi lại tin quê ông bị hạn hán. Mười miệng trẻ, con ông đã bị thiếu ăn. Giới nghiên cúu cho biết là Nguyễn Du có ba vợ. Bà cả họ Đoàn Nguyễn, sinh một con trai và mất sớm, bà kế họ Võ, cũng sinh một con trai. Bà thiếp sinh đưọc mười trai sáu gái ở lại quê nhà, không vào kinh theo ông. Với một gánh nặng gia đình như vậy dầu tha thiết muốn từ quan về hưu, nay lại gặp cảnh hạn hán, phải chăng dưòng như ông phải lui truyên xin nghỉ việc quan tới mùa thu?

Bài chót ông ghi hình ảnh một người gặp cảnh đói rét, áo nón xơ xác, mặt mày xanh xao, mà ông đoán là người Thăng Long mới đến kinh kỳ. Có nhà bình giải cho bài này là bài ông tự họa ngày mới tới Huế. Nhưng nhiều người khác bác bỏ ý kiến này.

Hình ảnh mười miệng con đói nơi quê nhà đang bị hạn hán còn đến với Nguyễn Du trong bài:

偶題

Ngẫu Đề

白地庭墀夜色空

Bạch địa đình trì dạ sắc không

深堂悄悄下簾櫳

Thâm đường tiễu tiễu hạ liêm lung

丁東砧杵千家月

Đinh đông châm chử thiên gia nguyệt

簫索芭蕉一院風

Tiêu tác ba tiêu nhất viện phong

十口啼饑橫嶺北

Thạp khẩu đề cơ Hoành Lĩnh bắc

一身臥病帝城東

Nhất thân ngoạ bệnh đế thành đông

知交怪我愁多夢

Tri giao quái ngã sầu đa mộng

天下何人不夢中

Thiên hạ hà nhân bất mộng trung.

dịch là:

Ngẫu Đề

Thềm ngoài vắng lặng đêm trong

Gian nhà tĩnh mịch nửa song rủ mành

Trăng suông chầy vải thình thình

Tầu tiêu gió đập dập dềnh đầu sân

Quê ngoài mưòi miệng thiếu ăn

Thành đông đau ốm một thân bên trời

Người cưòi mơ mộng một đòi

Hỏi trong thiên hạ ai người không mơ.

Tác giả dẫn nguòi đọc từ ngoài thềm, trong đêm vắng vào trong nhà. Từ ngoài nhà tiếng chầy vải, từ xa, tới tiếng tàu lá chuối bên thềm lọt vào gian nhà. Rồi tác giả cho hay bày con nơi quê nhà còn đang đói ăn, riêng ông ở mé đông thành một mình vẫn đau yếu. Bạn bè chế cuời ông suốt đời mộng mơ. Ông hỏi ngược lại ai là nguời không bao giờ mơ trong thiên hạ này? Điểm đánh ghi nhận là câu chuyện nhà mười miệng thiếu ăn đeo đẳng ông từ bài Ngẫu Hứng IV, lại trở lại với ông trong bài Ngẫu Đề này. Hai câu kết cho biết là bạn bè cười ông suốt đời sầu mộng. Quay lại bài Ngẫu Hứng IV, dường như trước cành thiếu thốn vật chất của mười đứa con ông đã có hành động thích đáng: lui ngày ông xin từ quan tới sang thu.

Giấc mộng mà Nguyễn Du nói tới trong hai câu kết trên đây còn len vào giấc ngủ của ông như ghi trong bài:

水連道中早行

Thủy Liên Đạo Trung Tảo Hành

悲莫悲兮行道難

Bi mạc bi hề hành đạo nan

草頭露宿犯衰顏

Thảo đầu lộ túc phạm suy nhan

百年古道皆成壑

Bách niên cổ đạo giai thành hác

一帶平林不見山

Nhất giải bình lâm bất kiến san

多病一身供道路

Đa bệnh nhất thân cung đạo lộ

五更殘夢續鄉關

Ngũ canh tàn mộng tục hương quan

偶逢歸客向余話

Ngẫu phùng quy khách hướng dư thoại

昨   歲朝天乍放還

Tạc tuế triều thiên sạ phóng hoàn.

dịch là

Sớm Mai Trên Đường Thủy Liên

Buồn cho đường lối gian nan

Màn sương nệm cỏ dung nhan thêm sầu

Trăm năm đường lở thành hào

Rừng dầy che rặng núi cao cuối trời

Đường trường đau ốm quê người

Tàn năm canh mộng trông vời quê xa

Tình cờ gặp khách ngược ra

Vào chầu tròn một năm qua được về.

Giới nghiên cứu đoán chừng là Nguyên Du viết bài này trong chuyến di hành vào Quảng Bình nhận chức Cai Bạ. Dầu được ra làm quan tỉnh, nhẹ bớt cảnh khúm núm trước sân rồng, giấc mộng về cố hưong vẫn không dời ông. Một tia hy vọng là ông gặp dưọc người khách đường xa cho hay là năm ngoái vào chầu vua, năm nay đã đưọc cho về.

Tiếp theo là bài:

新秋偶興

Tân Thu Ngẫu Hứng

江城一臥閲三周

Giang thành nhất ngọa duyệt tam chu

北望家鄉天盡頭

Bắc vọng gia hương thiên tận đầu

麗水錦山皆是客

Lệ Thủy Cẩm Sơn giai thị khách

白雲紅樹不勝秋

Bạch vân hồng thụ bất thăng thu

此身已作樊籠物

Thử thân dĩ tác phàn lung vật

何處重尋汗漫遊

Hà xứ trùng tầm hãn mạn du

莫向天涯嘆淪落

Mạc hướng thiên nhai thán luân lạc

河南今是帝王州

Hà nam kim thĩ đế vương chu.

dịch là:

Ngẫu Hứng Đầu Thu

Ba năm nằm cõi Giang Thành

Vời trông trời bắc quê mình xa xôi

Cẩm Sơn Nhật Lệ đất người

Vào thu cây đỏ mây trôi bềnh bồng

Thân này chim nhốt trong lồng

Tìm đâu ra cảnh thong dong mà tìm

Chớ than lưu lạc nổi chìm

Bờ nam nay cũng là miền đất vua.

Giới nghiên cứu cho biết Giang Thành là thành Đông Hải, tức Đồng Hới, bên sông Nhật Lệ, tỉnh Quảng Bình. Cẩm Sơn là tên núi, Lệ Thủy là tên sông, hai địa danh thuộc Quảng Bình. Trời Quảng Bình đã vào thu, mây trắng cây đỏ, mà tác giả chỉ thấy mình như bị giam trong lồng, không biết tìm đâu ra thú giải trí. Nhưng rồi ông tụ an ủi, là nơi ông đang nhậm chúc chưa phải là chốn chân trời, vì đất bên bờ nam Nhật Lệ nay đã là đất của nhà vua rồi.

Cái mơ ước từ quan của Nguyễn Du dường như luôn luôn đi đôi với cái nợ áo cơm. Cái giằng co này dường như làm nhà thơ nhiều đêm thức trắng, như ông ghi trong bài:

夜坐

Dạ Tọa

四壁蛩聲鬧夜眠

Tứ bích cùng thanh náo dạ miên

矮床移向曲欄邊

Ải sàng di hướng khúc lan biên

微風不動霜垂地

Vi phong bất động sương thùy địa

斜月無光星滿天

Tà nguyệt vô quang tinh mãn thiên

今古閒愁來醉後

Kim cổ nhàn sầu lai túy hậu

蓴鱸鄉思在秋先

Thuần lô hương tứ tại thu tiên

白頭所計惟衣食

Bạch đầu sở kế duy y thực

何得狂歌似少年

Hà đắc cuồng ca tự thiếu niên.

dịch là:

Ngồi Trắng Đêm

Dế than phá giấc bốn bên

Đẩy giường ra tận đầu hiên ta nằm

Gió im sương đất giăng màn

Đầy trời sao tỏ trăng tàn hết đêm

Hả say buồn truyện cổ kim

Đầu thu thuần vược trạnh niềm phân vân

Bạc đầu nặng nợ áo cơm

Tiếc ngày niên thiếu thơ ngâm như cuồng.

Câu thứ bẩy trong bài trên đây, tác giả cho hay là ông đã bạc đầu rồi mà còn chỉ nghĩ đến truyện áo cơm. Chác hẳn không phải truyện áo cơm cho riêng chính ông, vì dầu lương một vị đường quan, cấp cai bạ, dầu có đạm bạc đến đâu chắc cũng dư cho việc cơm áo cho cá nhân người làm quan, vậy câu truyện áo cơm này hẳn là câu truyện áo cơm cho đàn con gần hai chục miệng ở quê nhà. Phải chăng vì vậy mà việc xin từ quan của ông làm ông phải suy đi tính lại.

Ý muốn từ quan của Nguyễn Du thấy rõ trong bài ông viết tặng ông bạn đã ra ngoài vòng cương tỏa như sau:

贈人

Tặng Nhân

盈盈一水界孤村

Doanh doanh nhất thủy giới cô thôn

中有高人不出門

Trung hữu cao nhân bất xuất môn

蕉鹿夢場心不競

Tiêu lộc mộng trưòng tâm bất cạnh

秦隋往事口能言

Tần Tùy vãng sự khẩu năng ngôn

春雲滿徑群糜麓

Xuân vân mãn kính quần mi lộc

秋稻登場   督子孫

Thu đạo đăng trường đốc tử tôn

我欲掛冠從此逝

Ngã dục quải quan tòng thử thệ

與翁壽歲樂琴樽

Dữ ông thọ tuế lạc cầm tôn.

dịch là:

Tặng Người

Sông đầy nước bạc bên thôn

Không ra khỏi của cao nhân hơn đời

Mộng tiêu lộc chẳng đua đòi

Tần Tùy việc cũ đôi lời đúng sai

Ngày xuân vui với hươu nai

Sang thu gặt hái đứng ngoài nhắc con

Những mong treo mũ từ quan

Cùng ông năm tháng rượu đàn vui chung.

Giới nghiên cứu cho biết mộng tiêu lộc là chữ rút từ sách Liệt Tử, chép truyện người hái củi giết được con hươu, dấu xuống hốc, lấy lá chuối phủ lên; sau đó không nhớ đã dấu con hươu ở đâu, ngờ là mình ngủ mơ bắt được hươu. Nghĩa rộng là những cái có ngoài thân như danh lợi, có đó mất đó, như thật như mơ. Đời sống của người bạn của Nguyễn Du dường như là đời sống ông thuờng mong ước mà chưa đạt được.

Cảnh sống của ông bạn ngoài vòng cương tỏa, như ghi lại trong bài trên đây dường như tô một nét đậm trên ước mong treo mũ từ quan, chưa đạt của Nguyễn Du, khiến ông viết lần thứ hai, giữ nguyên vận bài trên :

再次原韻

Tái Thứ Nguyên Vận

湛源流水發山村

Trạm nguyên lưu thủy phát sơn thôn

陶日麗潮頭涌海門

Nhật Lệ triều đầu dũng hải môn

清渭濁涇同不息

Thanh Vị trọc Kinh đồng bất thức

黃花綠竹兩忘言

Hoàng hoa lục trúc lưỡng vong ngôn

歲收秫米堪供客

Tuế thu thuật mễ kham cung khách

天假松年及抱孫

Thiên giả tùng niên cập bão tôn

浮世幾經桑鹵變

Phù thế kỷ kinh tang lỗ biến

床頭依舊酒盈撙

Sàng đầu y cựu tửu doanh tôn.

dịch là:

Bài Thứ Hai Nguyên Vận

Nguồn sông Trạm từ non cao

Cửa sông Nhật Lệ dạt dào triều dâng

Vị trong Kinh đục đôi đàng

Quên lời trúc biếc cúc vàng ung dung

Nếp thơm đãi khách đủ dùng

Cháu bồng tuổi thọ bách tùng trời cho

Dòng đời dâu biển chẳng lo

Đầu giuờng be rượu sẵn chờ đầy vơi.

Hai câu đầu Nguyễn Du, theo Đào Duy Anh, tả cảnh sông Trạm, hay sông Bình Giang, bắt nguồn từ núi Bang Môn, qua 18 thác và vực, rồi chẩy qua Hạt Hải đổ vào sông Nhật Lệ và tuôn ra biển ở phía đông thành Quảng Bình. Câu thứ ba ông gợi lại cảnh hai nhánh sông Kinh sông Vị, một đục một trong, đổ vào sông Hoàng Hà, Trung Quốc. Đó cũng là điển ngụ ý thói đời trong đục, đời nào nơi nào cũng có. Câu thứ tư là một câu thẫm mầu Thiền sắc Đạo. Trong ngôn ngữ Thiền, trúc xanh cúc vàng là bốn chữ chỉ Phật pháp và Phật thân. Hai chữ vong ngôn là hai chữ quan trọng trong thi ca Đông Á. Hai chữ đó là hai chữ ở trong câu kết bài thơ ngũ ngôn Ẩm Tửu Đệ Ngũ Thủ của Đào Tiềm, bài thơ được coi là tiêu biểu cho thi ca Đông Á. Hai câu đó như sau: [1]:

此中有真意

Thử trung hữu chân ý

欲辨已忘言

Dục biện dĩ vong ngôn

dịch là:

Cảnh này chân ý nẩy ra

Giãi bày muốn nói mà ta quên lời.

Trong thi ca Việt Âm, Nguyễn Trải có bài Du Sơn Tự, với hai câu kết:

箇中真有意

Cá trung chân hũu ý

欲語忽還忘

Dục ngữ hốt hoàn vong

dịch là:

Lòng riêng ý thật sáng lòa

Kiếm lòi những muốn nói ra quên lời

Hai chữ vong ngôn, truyền từ Đào Tiềm, qua Nguyễn Trãi tới Nguyễn Du, vẫn giữ nguyên một ý. Ý đó nằm gọn trong hai chữ kiệm ngôn, duy trì ý của Đệ Nhất Tổ từ Tây Trúc sang Trung Hoa truyền đạo với chủ trương:

不立文字

bất lập văn tự.

Hai câu tiếp theo, tác giả mừng người bạn ông cao tuổi thọ, có cháu ãm trên tay. Trong cảnh đầm ấm đó, cuộc thế này chỉ là cõi phù sinh, mọi truyện dâu biển dường đều như không đáng để ý tới và điều đáng để ý tới nhất là be rượu luôn luôn đầy bên đầu giường.

Tiếp theo Nguyễn Du ghi lại cảnh chớm thu ở Lệ Thành:

雜吟

Tạp Ngâm

白雲初起麗江成

Bạch vân sơ khỏi Lệ Giang thành

暑氣纔秋天氣清

Thử khí tài thu thiên khí thanh

城外山山皆暮色

Thành ngoại sơn sơn giai mộ sắc

江頭樹樹各秋聲

Giang đầu thụ thụ các thu thanh

他鄉白髮老不死

Tha hương bạch phát lão bất tử

咋歲黃花今更生

Tạc tuế hoàng hoa kim cánh sinh

為我鴻山謝松石

Vị ngã Hồng Sơn tạ tùng thạch

再 [無]面目見同盟

Tái vô diện mục kiến đồng minh.

dịch là:

Tạp Ngâm

Mây về phủ trắng Lệ Thành

Khí thu dịu nóng trong xanh vòm trời

Thành ngoài sắc núi sẫm rồi

Xạc xào cây bến bồi hồi tiếng thu

Quê người già chẳng chết cho

Cúc vàng năm ngoái còn chờ nở hoa

Thông núi Hồng tạ giùm ta

Tưởng ngày giáp mặt bạn xưa thẹn thùng.

Câu thứ tám chép trong nguyên bản chỉ có sáu chữ, giới nghiên cứu đồng ý thêm vào chữ vô để giữ cùng ý thơ trong trọn bài. Người đọc thơ dường nhu thấy Nguyễn Du bắt đầu thấy cảnh vật Lệ Thành dễ chịu hơn: cái nóng gió Lào đã dịu bớt, nhưng trận mưa dường đã tạnh, ông đã lại nghe thấy tiếng th trong hàng cây đầu sông. tóc ông bạc hơn, nhưng dường sức khỏe lại khá hơn.

Đám cúc ông trồng lại năm ngoái lại sắp nở hoa. Ông gửi lời chào thông đá Hồng Lĩnh, tại quê nhà, và khác mọi bài thơ đã viết trước đây, trong bài này dường như ông không còn nôn nóng nghĩ đến chuyện từ quan, nhưng vẫn còn cảm thấy như mình lỗi hẹn với thông với đá Hồng Lĩnh.

Người đọc còn nhận ra ý thơ trên đây trong hai bài kế tiếp:

江頭散步

Giang Đầu Tản Bộ

二首

Hai Bài

其一

散髮狂歌恣所之

Tản phát cuồng ca tứ sở chi

綠頻風起夕陽微

Lục tần phong khởi tịch dương vi

白雲流水同無盡

Bạch vân lưu thủy đồng vô tận

漁父浮鷗兩不疑

Ngư phủ phù vân lưõng bất nghi

無累未應招鬼責

Vô lụy vị ưng chiêu quỷ trách

不才多恐速官非

Bất tài đa khủng tốc quan phi

年年秋色渾如許

Niên niên thu sắc hồn như hứa

人在他鄉不自知

Nhân tại tha hương bất tự tri.

其二

Kỳ Nhị

促歌聲短漫   聲長

Xúc ca thanh đoản mạn thanh trưòng

白髮蕭蕭古道旁

Bạch phát tiêu tiêu cổ đạo bàng

細澗水聲流積雨

Tế giản thủy thanh lưu tích vũ

平沙人影在斜陽

Bình sa nhân ảnh tại tà dương

涓埃莫報生何補

Quyên ai mạc báo sinh hà bổ

兒女成群死不妨

Nhi nữ thành quần tử bất phương

回首故鄉秋色遠

Hồi thủ cố hưong thu sắc viễn

橫山雲樹正蒼蒼

Hoành sơn vân thụ chính thương thương.

dịch là:

Tản Bộ Đầu Sông

Hai Bài

I

Dạo chơi sổ tóc nghêu ngao

Chiều tà gió thoảng nao nao bãi tần

Bao la nước chẩy mây vần

Quen rồi chim biển kết thân ông chải

Chẳng vương quỵ lụy trách ai

Việc quan e lẫn sợ sai e dè

Năm năm vẻ cũ thu về

Lòng người lữ khách bộn bề nào hay.

II

Nghêu ngao nhặt ngắn khoan dài

Lối mòn tóc trắng gió bay bơ phờ

Lòng khe róc rách tiếng mưa

Cồn xa trong nắng chiều mờ bóng ai

Ơn vua đền đáp bấy nay

Đầy đàn con cái chết rày cũng yên

Quê nhà xa lắc đoái nhìn

Trời thu cây cỏ đắm chìm hoàng sơn.

Những lúc tản bộ thường là thời gian để người đi tản bộ suy nghĩ về những câu truyện thường ngày người ta không có nhiều thì giờ nghĩ tói. Trong bài thứ nhất, Nguyễn Du dùng hình ảnh đàn chim trắng tới làm thân với lão chài dường như để mô tả việc cộng tác giữa ông và đồng liêu nơi ông làm việc dường như đã có phần nào thân thiện hơn. Đối với thưọng cấp của ông, vì không màng danh lợi, nên ông như ngưòi vô lụy không còn sợ ma chê quỷ trách. Đối với công việc hàng ngày, ông tự coi là mình bất tài nên phải cẩn trọng e dè. Năm này sang năm khác mùa thu lại về, nhưng lòng ông trăm mối bộn bề nên ông không biết đến.

Thi cảnh trong bài thứ hai cũng là một cảnh chiều, nhưng ông sổ tóc nghêu ngao ngâm thơ, mặc cho gió thổi bù mái tóc, nghe tiếng nước chẩy trong lòng khe suối, nhìn bóng ngưòi xa ngoài cồn cát. Ông tin rằng công việc ông đang đảm nhiệm đã đủ đền đáp ơn vua, đàn con của ông cũng đã khôn lớn, cái chết có đến lúc này cũng tạm yên. Ông không còn ray rứt nhớ quê, quay đầu hướng vế quê ông chỉ thấy cây cối chìm trong bóng núi Hoành Sơn.

Niềm thanh thản của Nguyễn Du gửi gắm trong bài Giang Đầu tản Bộ II chợt tới rồi chợt đi như ông ghi trong bài dưới đây:

偶得

Ngẫu Đắc

孤城日暮起音雲

Cô thành nhạt mộ khởi âm vân

青草漫漫到海瀕

Thanh thảo man man đáo hải tần

曠野遍埋無主骨

Khoáng dã biến mai vô chủ cốt

殊方獨托有官身

Thù phương độc thác hữu quan thân

事來徒隸皆驕我

Sự lai đồ lệ giai kiêu ngã

老去文章亦避人

Lạo khứ văn chương diệc tỵ nhân

妄外鴻山三百里

Vọng ngoại Hồng Sơn tam bách lý

相從何處問前鄰

Tương tòng hà xứ vấn tiền lân.

dịch là:

Ngẫu Đắc

Chiều về mây phủ cô thành

Một mầu tới biển cỏ xanh xanh rờn

Vùi nông vô chủ nắm xưong

Làm quan sống chết tha phương đành liều

Sai nha tới việc làm kiêu

Về già chữ nghĩa nhiều điều nhớ quên

Non Hồng cách biệt hai miền

Xóm giềng thăm hỏi bốn bên nhắn lời.

Cũng như trong bài Giang Đầu Tản Bộ II, hình ảnh cái chết tha phương lại về trong câu thứ ba và thứ tư trong bài Ngẫu Đắc trên đây. Nguyễn Du như cảm thấy nha lại dưới quyền ông lúc có việc làm kiêu vói ông, ông cảm thấy mình già đi, nhiều điều nhớ quên quên nhớ. Điểm đáng nói là ông lại nhớ về núi Hồng Lĩnh ở miền ngoài, nhưng không nhớ tới gia đình, hay thú săn bắn như trong nhiều bài khác, mà ông muốn nhắn lời gởi thăm đôi bên hàng xóm cũ của ông.

Ý thơ trong hai bài tới, chép trong Nam Trung Tạp Ngâm, dường như đổi hướng. Không còn những nhớ tiếc thời xa xưa, mà trái lại là những ghi nhận về cảnh thái bình của đất nước sau mấy trăm năm nội chiến. Điều đáng để ý là Nguyễn Du không ca ngợi chiến thắng của nhà Nguyễn, nhưng ông mừng vì chiến tranh đã chấm dứt, chém giết không còn là một hành động đáng ghi công. Thanh bình đã trở về với đất nước.

Bắt đầu là bài:

炮臺

Pháo Đài

南北車書慶大同

Nam bắc xa thư kháng đại đồng

炮臺虛設土成東

Pháo đài hư thiết thổ thành đông

山崩石裂城猶壯

Sơn băng thạch liệt thành do tráng

漢   奪秦爭事已空

Hán đoạt Tần tranh sự dĩ không

昨者大虧生物德

Tạc giả đại khuy sinh vật đức

邇來不貴殺人功

Nhĩ lai bất quý sát nhân công

清平時節無爭戰

Thanh bình thời tiết vô tranh chiến

牛犢耰耡正重農

Ngưu độc ưu sừ chính trọng nông.

dịch là:

Pháo Đài

Mừng nay thống nhất bắc nam

Thành đông đài pháo bỏ hoang điêu tàn

Thành còn vững núi đá tan

Hết rồi truyện cũ Hán Tần chiến chinh

Tránh hại vật trọng hiếu sinh

Giết người chẳng được tôn vinh hơn đời

Thanh bình gặp hội vận trời

Trâu bò cầy cấy đến thời trọng nông.

Niềm vui dưòng như là một niềm vui chân thật của tác giả. Vui mừng vì nam bắc nay một nhà, Những thành trì pháo đài đều bỏ hoang điêu tàn. Truyện chiến chinh đã hết. Nêu cao đức hiếu sinh, tránh giết tróc. Coi trọng việc nông tang, tất cả đều là những hình ảnh mới mẻ không hề thấy trong Thanh Hiên Thi Tập và trong cả hai mươi tám bài trong Nam Trung Tạp Ngâm trên đây.

Tiếp theo là bài:

城下棄馬

Thành Hạ Khí Mã

誰家老馬棄城陰

Thùy gia lão mã khí thành âm

毛暗皮乾瘐不禁

Mao ám bì can sấu bất câm

石壘秋寒徑草短

Thạch lũy thu hàn kinh thảo đoản

沙場日暮陣雲深

Sa trường nhật mộ trận vân thâm

饑來不作求人態

Cơ lai bất tác cầu nhân thái

老去終懷報國心

Lão khứ chung hoài báo quốc tâm

耐得風霜全爾性

Nại đắc phong sương toàn nhĩ tính

莫教羇縶再相侵

Mạc giao ky trập tái tương xâm.

dịch là:

Ngựa Hoang Chân Thành

Ngựa già ai bỏ chân thành

Da khô lông trụi thân mình xác xơ

Cỏ cằn lũy đá cuối thu

Cồn xa bảng lảng mây mờ chiều buông

Đói lòng chẳng cậy ngưòi thương

Về già nợ nước sắt son vẫn bền

Gió sương giữ tính vẹn tuyền

Yên cương tránh chẳng đóng lên lưng gầy.

Hình ảnh con ngựa hoang dưới chân thành là hình ảnh Lão Tử dùng để mô tả cảnh cuộc chiến đã tàn, chiến mã thành vô dụng. Trong bốn câu đầu, hình ảnh con ngựa già gặm cỏ khô dưới chân thành một chiều thu, dương như là hình ảnh người lính già sau cuộc chiến, thiếu thốn mà không nhờ vả vào ngưòi khác, dầu nợ nước còn sắt son giữ bền, nhưng giờ đây dường muốn giữ vẹn tuyền bẩm tính, chẳng muốn bị đóng ngàm bịt móng tháng yên cương lên lưng một lần nữa.

Dường như Nguyễn Du đã thuyên chuyển về Huế, nên thi cảnh trong mười bài cuối Nam Trung Tạp Ngâm không còn là hình ảnh Quảng Bình.

Bắt đầu là bài:

望天台寺

Vọng Thiên Thai Tự

天台山在帝城東

Thiên Thai sơn tại đế thành đông

隔一絛江似不通

Cách nhất điều giang tự bất thông

古寺秋埋黃葉裡

Cổ tự thu mai hoàng diệp lý

先朝僧老白雲中

Tiên triều tăng lão bạch vân trung

可憐白髮供驅役

Khả liên bạch phát cung khu dịch

不與青山相水終

Bất dữ thanh sơn sơn thủy chung

記得年前曾一到

Ký đắc niên tiền tằng nhất đáo

景興猶掛舊時鐘

Cảnh Hưng do quải cựu thời chung

dịch là:

Ngắm Cảnh Chùa Thiên Thai

Thành đông có núi Thiên Thai

Cách ngăn một nhánh sông dài khó sang

Vào thu chùa cổ lá vàng

Có sư triều trưóc có ngàn mây cao

Thương thân khu dịch bạc đầu

Thủy chung hẹn với non sâu lỡ làng

Nhớ hồi năm truớc ghé sang

Cảnh Hưng ngày đúc chuông vàng còn ghi.

Núi Thiên Thai là một trái núi nhỏ ở phía đông thành Huế.Trên núi có chùa gọi là chùa Thiên Thai. Câu năm câu sáu tác giả tỏ ý thương thân bề bộn việc quan, khiến lỗi hẹn với núi xanh. Tác giả cũng còn nhớ tới quả chuông đúc từ đời Cảnh Hưng làn trước thăm chùa ông đã được xem.

Tiếp theo là hai bài Nguyễn Du viết gửi Ông Thiêm Sự bộ Công, người họ Trần.

柬工部詹事陳

Giản Công Bộ Thiêm Sự Trần

二首

Hai Bài

其一

Kỳ nhất

青山外有不歸人

Thanh sơn ngoại hữu bất quy nhân

山北山南盡白雲

Sơn bắc sơn nam tận bạch vân

七月又逢秋到眼

Thất nguyệt hựu phùng thu đáo nhãn

天涯空帶老隨身

Thiên nhai vô đái lão tùy thân

百年古壘煙霞合

Bách niên cổ lũy yên hà hợp

一帶寒沙草澍   分

Nhất đái hàn sa thảo thụ phân

倚遍欄干無與語

Ỷ biến lan can vô dữ ngữ

幾回驚坐憶陳遵

Kỷ hồi kinh tọa ức Trần Tuân

其二

Kỳ nhị

清風裊裊自江津

Thanh phong niểu niểu tự giang tân

明月青山上海瀕

Minh nguyệt thanh sơn thướng hải tần

難得相逢如此夜

Nan đắc tương phùng như thử dạ

可憐同是未歸人

Khả liên đồng thị vị quy nhân

陰符歲晚生仙蠹

Âm phù tuế vãn sinh tiên đố

幽室秋寒現鬼憐

U thất thu hàn hiện quỷ lân

夜櫝明明招隱賦

Dạ độc minh minh Chiêu Ẩn phú

鴻山慚負一山雲

Hồng Sơn tàm phụ nhất sơn vân.

dịch là:

Gửi Trần Thiêm Sự Bộ Công

Hai Bài

I

Ngoài non xanh người chưa về

Núi nam núi bắc đôi bề trắng mây

Tiết thu tháng bẩy heo may

Cái già đeo đẳng bấy nay bên trời

Lũy trăm năm ráng đầy vơi

Cồn dài cát trắng cắt dời rặng cây

Khắp lan can không một ai

Bao lần kinh động nhớ hoài Trần Tuân.

II

Gió hiu hắt nổi bên sông

Trăng lên núi biếc biển đông rõ dần

Gặp được nhau bao gian truân

Đôi ta một cảnh khó khăn nẻo về

Âm Phù mọt nhấm long bìa

Căn nhà thu lạnh lập loè đóm bay

Phú Chiêu Ẩn chẳng dời tay

Thẹn mình chót phụ làn mây non Hồng.

Căn cứ vào câu thú tám bài I, giới nghiên cứu đoán chừng ông Thiêm Sự Họ Trần này là ông Trần Văn Tuân tham tri bộ Lại dưới triều vua Gia Long, cùng thời vói nguyễn Du, dường như không để ý tới đầu đề bài thơ ghi rõ ông bạn Nguyễn Du là thiêm sự bộ Công. Theo câu thứ tư trong bài II thì rõ là Nguyễn Du và ông bạn cùng muốn về hưu mà chưa được như ý. Sách đọc của hai nguời là kinh Âm Phù của Đạo Giáo, và vì say mê bài phú Chiêu Ẩn Sĩ của Hoài Nam Tiểu Sơn, chép trong phần sau của Sở Từ, đại ý kêu gọi cao ẩn sĩ ra giúp Hoài Nam Vưong, theo Đào Duy Anh, Nguyễn Du đã ra giúp nhà Nguyễn, khiến ngày nay thẹn với mây núi Hồng Lĩnh.

Huế vào thu, gợi hứng cho Nguyễn Du viết bài:

秋日寄興

Thu Nhật Ký Hứng

西風再到不歸人

Tây phong tái đáo bất quy nhân

頓覺寒威已十分

Đốn giác hàn uy dĩ thập phân

故國河山看落日

Cố quốc hà sơn khan lạc nhật

他鄉身世托浮雲

Tha hương thân thế thác phù vân

忽驚老景今朝是

Hốt kinh lão cảnh kim triêu thị

何處秋聲昨夜聞

Hà xứ thu thanh tạc dạ văn

自哂白頭欠收拾

Tự thẩn bạch dầu khiếm thu thập

滿庭黃葉落紛紛

Mãn đình hoàng diệp lạc phân phân.

dịch là:

Ghi Hứng Ngày Thu

Gió thu tới chưa được về

Chợt nghe rét mướt sắt se gấp mưòi

Chiều tà non nước trông vời

Quê người thân thế nổi trôi không nhà

Sáng nay chợt sợ cảnh già

Tiếng thu xào xạc đêm qua chốn nào

Trách mình vụng tính bạc đầu

Lá vàng lả tả xạc xào dầy sân.

Gió thu lại về, nhưng tác giả chưa được nghỉ hưu. Cái lạnh như lạnh thêm gấp mưòi. Niềm nhớ quê làm người xa quê thấy mình như mây nổi, thấy sợ cảnh già, chẳng còn biết tiếng thu ẩn náu nơi nào. Chỉ còn trách mình vụng tính. Đầy sân lá vàng rơi lả tả.

Tiếp tới, trong cùng một mạch thơ, là bài:

山中即事

Sơn Trung Tức Sự

疊疊層巒石作堆

Điệp điệp tằng loan thạch tác đôi

煙蘿布地密難開

Yên la bố địa mật nan khai

忽逢駭獸樹間出

Hốt phùng giã thú thụ gian xuất

知有樵夫林下來

Tri hữu tiều phu lâm hạ lai

燒野新痕青草盡

Thiêu dã tân ngân thanh thảo tận

倚山舊徑白雲催

Ỷ sơn cựu kính bạch vân thôi

山靈故絕輕肥路

Sơn linh cố tuyệt khinh phì lộ

遍列危岡與險崖

Biến liệt nguy cương dữ hiểm nhai.

dịch là:

Tức Sự Trong Núi

Núi trùng điệp đá ngổn ngang

Cỏ lan mờ lối dọc ngang đặc dầy

Thú rùng sợ lủi lùm cây

Biết ngưòi hái củi đâu đây bên rừng

Đốt nưong cỏ cháy bừng bừng

Núi xa mây trắng từng từng dâng cao

Sơn linh phú quý cấm vào

Cách ngăn vách dốc vực sâu đặt bày.

Tác giả nhân dịp leo núi, ghi lại cảnh núi non trùng điệp, cỏ dại ngăn lối; thú rùng sợ hãi lùi trốn, khi có ngưòi hái củi tới gần; vết cỏ cháy vì đốt cỏ làm nương; ngọn núi xa nhả mây trắng. Thần núi dường như muốn ngăn lối kẻ giầu sang, áo lông ngựa béo, mà bầy dặt vách dốc vực sâu hiểm trở.

Trong tỉnh Quảng Bình, nơi Nguyễn Du giữ chức Cai Bạ, có sông Gianh, một con sông đã từng là ranh giới hai miền Đàng Ngoài và Đàng Trong suốt cuộc chiến tranh Nam Bắc. Dòng sông này đem lại cho Nguyễn Du thi hứng để viết bài sau đây:

渡靈江

Độ Linh Giang

平沙藎處水天浮

Bình sa tận xứ thủy thiên phù

浩浩湮波古渡秋

Hạo hạo yên ba cổ độ thu

一望津涯通巨海

Nhất vọng thiên nhai thông cự hải

歷朝彊界在中流

Lịch triều cương giới tại trung lưu

三軍舊壁飛黃葉

Tam quân cựu bích phi hoàng diệp

百戰殘骸臥綠蕪

Bách chiến tàn hài tọa lục vu

北上土民莫相避

Bắc thượng thổ dân mạc tương tỵ

卅年前是我同州

Táp niên tiền thị ngã đồng châu.

dịch là:

Qua Sông Danh

Cồn xa nước tiếp với trời

Thu về bến cũ chiều rơi khói lồng

Bến sông ra biền mênh mông

Mấy triều cương giới giữa dòng chia đôi

Lá vàng lũy cổ rơi rơi

Cỏ xanh xương trắng chôn vùi vạn quân

Chớ nghi bờ bắc tình dân

Ba mươi năm trước người thân cùng làng.

Không những chỉ có sông Danh mà cả sông Di ở phiá bắc Quảng Bình, cũng là môt thắng cảnh gọi hứng cho Nguyễn Du, như ông ghi lại trong bài:

瀰江口鄉望

Di Giang Khẩu Hương Vọng

望望家鄉似日遍

Vọng vọng gia hương tự nhật biên

橫山只隔一山顛

Hoành sơn chỉ cách nhất sơn điên

可憐歸路纔三日

Khả lân quy lộ tài tam nhật

獨抱鄉心已四年

Độc bão hương tâm dĩ tứ niên

燕島秋寒青入海

Yến đảo thu hàn thanh nhập hải

瀰江潮漲白函天

Nễ giang triều trướng bạch hàm thiên

外州今   與吾州別

Ngoại châu kim dữ ngô châu biệt

看看人風不似前

Khán khán nhân phong bất tự tiền.

dịch là:

Từ Cửa Ròn Ngóng Về Quê

Bên trời quê cũ cách ngăn

Hoành Sơn một giải dặm ngàn xa xôi

Đường về ba bửa tới nơi

Bốn năm đằng đãng đôi trời nhớ thương

Thu tàn Hòn Én mờ sương

Chiều về sông Nễ sóng lồng bóng mây

Châu nhà khác với châu đây

Thói xưa tục cũ đổi thay hết rồi.

Sông Di, còn tên là sông Nễ, đổ ra biển ỏ cửa Cảnh Dương hay còn gọi là cửa Ròn, nhìn ra Hòn Én. Nguyễn Du ngắm cảnh ở cửa Ròn mà nhớ về quê ông ỏ bên kia Đèo Ngang, đưòng đi thời đó chỉ mất ba ngày, mà thấy như xa xăm tự bên trời. Chỗ ông đang ở là Châu Ngoài, thói tục khác hẳn với thói tục nơi quê ông. Phải chăng vì vậy mà tình quê càng thêm nồng nàn?

Sau hai bài ghi lại thắng cảnh ở vùng Quảng Bình, Nam Trung Tạp Ngâm chép tiếp hai bài thơ thù tạc giữa Nguyễn Du và hai người bạn.

Một là bài:

依元韻寄

Y Nguyên Vận Ký

青威吳四元

Thanh Oai Ngô Tứ Nguyên

一夜西風到海湄

Nhất dạ tây phong đáo hải my

童年交誼尚依偯

Đồng niên giao nghị thượng y y

代耕有舌生常足

Đại canh hữu thiệt sinh thường túc

去國何心老不歸

Khứ quốc hà tâm lão bất quy

消渴日增司馬病

Tiêu khát nhật tăng Tư Mã bệnh

夢魂夜入少陵詩

Mộng hồn dạ nhập Thiếu Lăng thi

臨江未敢題鸚鵡

Lâm Giang vị cảm đề Anh Vũ

還有中原一大兒

Hoàn hữu trung nguyên nhất đại nhi.

dịch là:

Y Theo Nguyên Vận Gửi

Ông Ngô Tứ Nguyên ở Thanh Oai

Gió tây đêm lộng biển đông

Tình ta từ nhỏ vẫn không đổi dời

Lưỡi thay cầy đủ sống rồi

Già về quê cũ ai ngưòi không mong

Bệnh Tư Mã ngày một tăng

Mộng hồn vẫn nhớ Thiếu Lăng đêm trường

Đề thơ Anh Vũ xin nhưòng

Trả người lão luyện nhất vùng trung nguyên.

Giới nghiên cứu không tìm ra Ngô Tứ Nguyên là ai. Có người cho là chữ Tứ Nguyên phải là người đỗ đầu bốn khoa: thi đầu xứ, thi hương, thi hội và thi đình. Có người tìm trong gia phả họ Ngô tại Thanh Oai, một người khoảng cùng tuổi với Nguyễn Du, thì chỉ thấy Ngô Thì Hoàng, em ruột Ngô Thì Nhậm và đoán rằng ông Ngô Thì Hoàng là người bạn xưóng họa cùng Nguyễn Du. Nhưng ông Ngô Thì Hoàng chỉ đậu tú tài và ở nhà dậy học không ra làm quan. Thế nên câu hỏi Ngô Tứ Nguyên là ai vẫn bỏ ngỏ.

Đây là một bài thơ Nguyễn Du dùng nhiều điển tích cầu kỳ. Bệnh tiêu khát là bệnh tiểu đường và Tư Mã Tương Như mắc bệnh này cũng như Ngô Tứ Nguyên.

Thiếu Lăng tức Đỗ Phủ vốn là nhà thơ mà Nguyễn Du tâm phục.

Thơ Anh Vũ trong câu thứ bẩy nhắc tới bài Hoàng Hạc Lâu nổi tiếng của Thôi Hiệu trong Tòan Đưòng Thi và thoại Lý Bạch đọc thơ Thôi Hiệu đề trên vách Hoàng Hạc Lâu, thán phục Thôi Hiệu và không đề thơ ở đó nữa. Dùng điển này và câu thứ tám, Nguyễn Du khen ngợi thi tài của ông bạn.

Bài thơ thù tạc thứ hai chép trong Nam Trung Tạp Ngâm là bài:

送吳汝山

Tống Ngô Nhữ Sơn

公出鎮乂安

Công Xuất Trấn Nghệ An

錦羅江上扣征鞍

Cẩm La giang thượng khấu chinh an

拜會非難惜別難

Bái hội phi nan tích biệt nan

八大奇文花兩國

Bát đại kỳ văn hoa lưỡng quốc

一車膏雨潤全驩

Nhất xa cao vũ nhuận toàn hoan

人從淡泊斯為正

Nhân tòng đạm bạc tư vi chính

天為黔犁不放閒

Thiên vị kiềm le bất phóng nhàn

北望鴻山開德耀

Bắc vọng Hồng Sơn khai đức diệu

天涯舉酒慶鄉關

Thiên nhai cử tửu khánh hương quan.

dịch là:

Tiễn Ngô Nhữ Sơn Ra Làm

Hiệp Trấn Nghệ An

Dừng cương bên bến Cẩm La

Gặp nhau chẳng khó khó là xa nhau

Lừng danh hai nước văn hào

Ơn vua reo rắc dân châu Hoan mừng

Lấy đạm bạc lo việc quan

Bởi trời việc nước muốn nhàn chẳng xong

Đức cao chùm cả núi Hồng

Bên trời nâng chén tôi mừng quê tôi.

Ngô Nhữ Sơn, tên thật là Ngô Nhân Tỉnh, gốc người Minh Hương, cư ngụ tại Gia Định, thủa trẻ theo học Võ Trường Toản, nổi tiếng hay chữ. Làm quan với triều Nguyễn. Đi sứ sang Trung Quốc hai lần (1802 và 1807). Tháng giêng năm Gia Long thứ mười, ông thuyên chuyển làm Hiệp Trấn Nghệ An. Bài thơ trên đây, theo giới nghiên cứu, Nguyễn Du viết trong dịp này.

Theo Đào Duy Anh, trong câu thứ nhất, bến Cẩm La tức bến đò Hàn trên sông Nhật Lệ, ở phía nam thành Quảng Bình. Câu thứ hai dẫn người đọc về một câu thơ Đưòng nổi tiếng của Lý Thương Ẩn, mở đầu bài Vô Đề [2]:

相見時難別亦   難

Tương kiến thì nan biệt diệc nan

Chữ bát đại trong nguyên bản chỉ tám nhà văn lón của Trung Quốc: Hàn Dũ, Liễu Tông Nguyên, Âu Dương Tu, Tô Tuân, Tô Thúc, Tô Triệt, Tăng Củng và Vương An Thạch. Nguyễn Du dùng hai chũ này để nhác lại truyện Ngô Nhân Tĩnh thủa đi học cùng Trịnh Hoài Đức, và Lê Quang Định cũng nổi tiếng là Gia Định Tam Gia. Câu thứ tư, theo Lê Thước và Trương Chính, Nguyễn Du nhắc tới việc Ngô Nhân Tĩnh xin vua hoãn thu thuế cho dân châu Hoan, tức Nghệ An vì năm đó vùng này bị nạn đói kém. Câu thứ năm tác giả ca tụng đức đạm bạc của Ngô Nhân Tĩnh trong việc làm quan. Nay Ngô Nhân Tĩnh ra nhậm chức tại Nghệ An nơi quê hương của Nguyễn Du, khiến ông mừng cho dân tỉnh ông.

Hai bài cuối chép trong Nam Trung Tạp Ngâm là hai bài Nguyễn Du viết thay người đi thú lâu năm mong được về quê quán, để giãi bày niềm mong ước của ông được về quê huơng.

代作久戌思歸

Đại Tác Cửu Thú Tư Quy

二首

Nhị Thủ

其一

Kỳ Nhất

關外秋風送笛吹

Quan ngoại thu phong tống địch xuy

班超頭白未成歸

Ban Siêu đầu bạch vị thành quy

十年許國君恩重

Thập niên hứa quốc quân ân trọng

千里離家旅夢遲

Thiên lý ly gia lữ mộng trì

夜繡榮花身外幻

Dạ tú vinh hoa hân njgoại huyễn

朝雲名利眼前非

Triêu vân danh lợi nhãn tiền phi

隴阡歲歲瓜田熟

Lũng niên tuế tuế qua điền thục

苦盡甘來尚有期

Khổ tận cam lai thượng hữu kỳ.

其二

Kỷ Nhị

千仞橫山一帶河

Thiên nhẫn Hoành Sơn nhất đái hà

白雲回扌隔天涯

Bạch vân hồi thủ cách thiên nhai

新秋氣候催寒杵

Tân thu khí hậu thôi hàn chử

故國關山寄夜笳

Cố quốc giang sơn ký dạ già

天地一身忠易孝

Thiên địa nhất thân trung dịch hiếu

風塵萬里國忘家

Phong trần vạn lý quốc vong gia

月中橫笛太無賴

Nguyệt trung hoành địch thái vô lại

半夜江城吹落花

Bán dạ giang thành xuy lạc hoa.

dịch là:

Viết Thay Người Đi Thú

Lâu Năm Nhớ Nhà

Hai bài

I

Ải xa tiếng sáo gió đưa

Chàng Siêu đầu bạc vẫn chưa được về

Mười năm việc nước nặng nề

Đêm dài tàn mộng nhớ quê bàng hoàng

Hão huyền vinh hiển nào màng

Lợi danh trưóc mắt mây vàng sương mai

Bao năm dưa chín hẹn sai

Hạn qua rồi cũng tới ngày về quê.

II

Sông ngănThiên Nhẫn Hoành San

Chân trời trắng xóa mây ngàn bốn phương

Thu về chẩy vải nện sương

Kèn đêm gợi mối đoạn trưòng nhớ quê

Lấy trung thay hiếu trọn bề

Quên nhà vì nưóc chẳng nề gió mưa

Dưới trăng tiếng sáo vẳng đưa

Lạc Hoa réo rắt canh khuya bên thành.

Thanh Hiên Thi Tập có chép bài Đại Nhân Hý Bút của Nguyễn Du, thay người viết đùa để mô tả cảnh sống sa sỉ của một người giầu có phung phí không nghĩ tói cảnh gió bụi ỏ biển Nam. Hai bài cuối Nam Trung Tạp Ngâm trên đây, Nguyễn Du cũng viết thay người lính thú xa nhà đã lâu, mơ về bản quán.

Hình ảnh tiêu biểu người lính thú xa nhà lâu năm trong bài thứ nhất là hình ảnh của Ban Siêu, quen thuộc trong văn học Việt Nam qua câu Chinh Phụ Ngâm:

Chàng Siêu tóc đã điểm sương chưa về.

Ban Siêu là một ông Tướng đới Đông Hán đi chinh phục các nước vùng Tây Vực, hơn ba chục năm, ngày về thì đã già.

Người lính thú trong thơ xa nhà cũng đã mười năm. Trong mộng vẫn mơ về bản quán. Vinh hiển là hão huyền, danh lợi khác nào nắng chiều sương mai. Đã bao lần hẹn về mà chua được về. Nhưng chắc rồi một mai sẽ có ngày về.

Bài thứ hai ghi lại cảnh người lính thú đóng đồn ở miền Hoành Sơn và Thiên Nhẫn, hai địa điểm ở hai bên bờ sông Gianh. Thi cảnh là cảnh trời vào thu, khiến ngưòi lính thú nhớ nhà, nhưng tự nhủ lấy trung thay hiếu, vì nước chẳng ngại gió mưa, và bên tai còn nghe tiếng sáo não nuột tấu bài Lạc Hoa.

Người đọc, qua hai bài trên đây, dường như thấy Nguyễn Du không còn nôn nóng muốn về Hồng Lĩnh như trong nhiều bài khác. Trong những đêm nhớ nhà người tha hương không còn màng vinh hiển, không còn ước vọng lợi danh, nhưng vẫn đặt phép công trên niềm riêng, và vững tin là rồi ra sẽ đưọc về bản quán.

XEM PHẦN 3

[1] 陶淵明詩選 , ibid. 葉 67.

[2] 唐詩三百首. 退士編訂. 新生出版社. 香港. 葉二二二

LÊ PHỤNG

www.ninh-hoa.com