Đặc San Xuân

THƠ XUÂN ĐIỀU NGỰ GIÁC HOÀNG
TRẦN NHÂN TÔNG

Trí Bửu

1.- Điều Ngự Giác Hoàng - Trần Nhân Tông:

Trần Nhân Tông 陳仁宗 (1258-1308) là nhà vua anh hùng, thi sĩ anh hùng. Vua Trần Nhân Tông tên “Húy là Khâm, con trưởng của Thánh Tông, mẹ là Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu, sinh năm Mậu Ngọ, Nguyên Phong năm thứ 8, tháng 11, ngày 11, được tinh anh thánh nhân, thuần túy đạo mạo, sắc thái như vàng, thể chất hoàn hảo, thần khí tươi sáng. Hai cung đều cho là lạ, gọi là Kim Tiên đồng tử. Trên vai bên trái có nốt ruồi đen, cho nên có thể cáng đáng được việc lớn, ở ngôi 14 năm, nhường ngôi 5 năm, xuất gia 8 năm, thọ 51 tuổi, băng ở am Ngoạ Vân núi Yên Tử, đưa về táng ở Đức Lăng. Vua nhân từ hòa nhã, cố kết lòng dân, sự nghiệp trùng hưng sáng ngời thuở trước, thực là bậc vua hiền của nhà Trần”. (Đại Việt Sử ký toàn thư)

Đức vua Trần Nhân Tông giàu mưu lược, giỏi văn chương, tên tuổi Ngài rạng danh sử sách. Vua đã cùng Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn lãnh đạo cuộc kháng chiến lần thứ hai và lần thứ ba đánh thắng giặc Nguyên-Mông. Khi hòa bình lập lại, trong cuộc làm lễ ở Chiêu Lăng nơi thờ cúng tiên tổ các vua Trần, nhân thấy chân ngựa đá ở đó dính bùn, nhà vua tức cảnh hai câu thơ:

Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã,
Sơn hà thiên cổ điện kim âu.

Nghĩa là:

Xã tắc hai phen chồn ngựa đá
Non sông nghìn thuở vững âu vàng.

2.- Thơ Xuân Điều Ngự Giác Hoàng - Trần Nhân Tông:

Hơn 700 năm qua, thơ Trần Nhân Tông như tiếng vọng thần kỳ của hồn thiêng sông núi. Hiện nay thơ của vua Trần Nhân Tông còn lại không nhiều, chỉ có bài phú nôm “Cư trần lạc đạo phú” và vài chục bài thơ chữ Hán. Trong đó hay nhất là những bài thơ viết về mùa xuân. “Xuân hiểu” 春曉   (Buổi sớm mùa xuân) là bài thơ xuân cổ tuyệt bút.

XUÂN HIỂU

      Thuỵ khởi khải song phi
      Bất tri xuân dĩ quy
      Nhất song bạch hồ điệp
      Phách phách sấn hoa phi.

        Trần Nhân Tông (1258-1308)

        Dịch nghĩa:
        BUỔI SỚM MÙA XUÂN

        Ngủ dậy ngỏ song mây
        Xuân về vẫn chửa hay
        Song song đôi bướm trắng
        Phất phới sấn hoa bay.
        (Ngô Tất Tố dịch)

         Xuân chợt đến. Xuân thật đẹp, thật hữu tình và đáng yêu. Xuân đã đến từ tối hôm qua mà thi nhân chẳng hề hay biết. Sáng sớm nay ngủ dậy muộn, vừa mở cửa sổ ra xem, mới biết là xuân đã về. Thi nhân biết bao ngỡ ngàng, bàng hoàng, ngạc nhiên và xúc động:

          “Ngủ dậy ngỏ song mây
           Xuân về vẫn chửa hay”
          .
          Đằng sau nội dung thông báo “Xuân về vẫn chửa hay” hé lộ cho ta biết nhà thơ đang sống vô tư giữa những tháng ngày yên vui trong cảnh đất nước thanh bình. Giọng điệu khoan thai của vần thơ cũng là nhịp điệu ung dung của cuộc sống nhàn nhã, yên bình sau khi đã đánh thắng giặc Nguyên - Mông phương Bắc.

          Cái thần của bài thơ, cái hồn của vần thơ là ở hai câu kết: 3, 4. Nhà thơ thật trẻ trung và hồn nhiên khi nhìn thấy ngoại cảnh, lòng bổng xao xuyến, rung động:
          一雙白猢蝶

“Nhất song bạch hồ điệp
          拍拍儭花飛
          Phách phách sấn hoa phi”.

          Xuân về trăm hoa đua nở, phô sắc khoe hương, muôn hồng ngàn tía. Nói đến xuân thi sĩ liên tưởng đến hoa và khi nghĩ đến hoa là nhà thơ nói đến ong, bướm. Hai nét vẽ gợi cảm, sống động đặc tả tín hiệu mùa xuân, vẻ đẹp thơ mộng mùa xuân. Hoa xuân như phô sắc, khoe hưong đợi chờ. Bướm trắng một đôi, bay “sấn” tới, đi thẳng tới, xông tới khóm hoa… “Phách phách” (拍拍) là từ láy, gợi tả tượng hình mà cũng tượng thanh, miêu tả nhịp vỗ rối rít của đôi cánh bướm bay. Chữ “sấn” (儭) là nhãn tự diễn tả thật sinh động và tế nhị vẻ đẹp nên thơ, sức sống mãnh liệt của thiên nhiên, tạo vật, buổi xuân về. Bằng cái nhìn thấm đẩm chất nhân văn, thi nhân đã cảm và miêu tả một cách thi vị, sinh động, đáng yêu cái xuân sắc, xuân tình mơn mởn qua cánh bướm đang rối rít bay sấn tới những đoá hoa xuân.
           Với nghệ thuật miêu tả tinh tế và điêu luyện, trên nền hoa xuân rực rỡ muôn hồng nghìn tía nổi lên một đôi bướm trắng. Trên gam màu rực rỡ, lộng lẫy của hoa là nét chấm phá hai điểm trắng của cánh bướm, gợi lên sự thanh khiết, trang nhã, thanh tân. Bút pháp tả cảnh mà ngụ tình, “Buổi sáng mùa xuân” cho thấy con người và thiên nhiên giao hoà, cộng hưởng một cách hài hòa tràn đầy sức sống.

          Thơ Xuân của vua Trần Nhân Tông đẹp như bức tranh xuân, bằng thuốc nước của một danh hoạ màu trắng của cánh bướm nổi bật trên nền màu hoa là nghệ thuật “điểm nhãn” trong thi pháp cổ. Nó làm ta liên tưởng đến những vần thơ cổ của thiên tài Nguyễn Du:

         “Cỏ non xanh tận chân trời
          Cành lê trắng điểm một vài bông hoa” (“Truyện Kiều” - Nguyễn Du)

          Thiên nhiên trong thơ Trần Nhân Tông rất đậm đà màu sắc đồng quê. Có khóm liễu xanh và tiếng chim hót:

“Chim hót véo von liễu nở đầy

Thềm hoa chiều ảnh bóng mây bay

Khách vào chẳng hỏi chuyện nhân thế

Cùng tựa lan can ngắm núi mây”

(Cảnh mùa xuân).

Có cánh cò trên đồng lúa và âm vang tiếng tù và của mục đồng:

“Theo lời kèn mục trâu về hết

Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng”

(Thiên trường vãn vọng).

Có ánh trăng lung linh trên chùm hoa mộc ngậm sương khuya:

“Bên song đèn rạng, sách đầy giường,
Khí lạnh, đêm thu. đượm giọt sương
Thức dậy tiếng chày đà lặng ngắt
Trên chùm hoa mộc, nguyệt lồng gương”.
(“Nguyệt” – thơ dịch)

          “Buổi sớm mùa xuân” là một bài thơ xuân trữ tình tuyệt hay. Cảnh xuân và tình xuân hoà quyện. Nghệ thuật miêu tả chấm phá, mỗi đường nét, mỗi màu sắc của hoa, của bướm rất tươi tắn, nhẹ nhàng và thanh thoát. Tả cảnh xuân chớm đến cũng là ngợi ca vẻ đẹp quê hương, đất nước thanh bình. Yêu mùa xuân chính là thiết tha yêu quê hương đất nước. Tâm hồn nhà vua – thi sĩ, trẻ và đẹp mãi với mùa xuân, với giang sơn Đại Việt. Thơ là sự giãi bày, là tiếng nói đồng điệu trong mọi không gian và thời gian. Bài thơ “Buổi sớm mùa xuân”, viết theo thể ngũ ngôn, tứ tuyệt, đã đi suốt một hành trình trên bảy thế kỷ, ngày nay đọc bài thơ, ta cảm thấy tâm hồn mình rung động, hoà nhập, gần gũi với người xưa



Tưởng niệm lần thứ 701 năm

Ngày Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông nhập Niết bàn 01/11.Kỷ Sửu-2009

Trí Bửu Nguyễn Thừa