Đặc San Xuân Bính Thân

Bài 76:

LIÊM PHA BI

廉頗碑

1     Liêm Pha vong khứ, Võ An tướng,     廉頗亡去武安將
Tứ thập vạn nhân đồng huyệt táng.            四十萬人同穴葬
Nhũ xú tiểu nhi dị ngôn binh,                    乳臭小兒易言兵

4     “Nhất quốc trường thành” đồ tự táng. 一國長城徒自喪
Ký khổn trọng nhậm tu lão thành,               寄閫重任須老成
Nội thẩm quốc thế ngoại địch tình.             內審國勢外敵情
Sở dĩ lâm địch năng chế thắng,                   所以臨敵能制勝

8    Đoan tại quyên cừu tri phụ kinh.          端在捐仇知負荊
Nhất quốc lưỡng hổ bất khả phạm,             一國兩虎不可犯
Nhị thập dư niên thùy dữ tranh.                 二十餘年誰與爭
Tướng quân tại thời, Triệu dĩ trọng,           將軍在時趙以重

12  Tướng quân khứ thời, linh Triệu khinh. 將軍去時令趙輕
Sở hận sàm nhân chức thê phỉ,                    所恨讒人織萋斐
Hà tu nhất thực tam di thỉ.                          何須一食三遺屎
Bạch đầu khứ hậu bất trùng lai,                   白頭去後不重來

16   Hàm Đan chi sự khả tri hĩ.                    邯鄲之事可知矣
Triệu vong Tần kế tam thiên niên,                趙亡秦繼三千年
Tướng quân danh tự chí kim truyền.            將軍名序至今傳
Ma sa cổ kiệt tam thái tức,                            摩挲古碣三太息

20Bột bột tráng khí tưởng kiến kỳ sinh tiền!勃勃壯氣想見其生前
Kim nhân bất thiểu thực đa nhục,                 今人不少食多肉
Cơ linh gia dưỡng vô di súc.                      幾令家養無遺畜
Thanh bình thời tiết vô chiến tranh,             清平時節無戰爭

24 Nhất khẩu hùng đàm bất sổ Liêm Pha dữ Lý Mục.

一口雄談不數廉頗與李牧

TẠM CHUYỂN LỤC BÁT:

BIA CỦA LIÊM PHA

1 Võ An làm tướng, Pha lui,

Bốn mươi vạn lính cùng vùi mồ chung.

Trẻ hôi sữa bàn binh nhung,

4 “Thành dài một nước”: đã không còn rồi!

Giữ thành gánh nặng già đời!

Xem trong thế nước, xét coi địch ngoài.

Nên khi ra trận thắng hoài,

8 Bước đầu bỏ oán, mang roi tạ lầm.

Nước hai hổ chẳng dễ xâm,

Hai mươi năm lẻ ai tranh cho cùng!

Tướng còn, Triệu được nể nang,

12 Xem thường nước Triệu, tướng quân lui rồi!

Giận người thêu dệt lắm lời,

Bữa ăn ba bận “són” mình chậm đâu!

Đi không về nữa bạc đầu,

16 Chuyện rồi sẽ biết thế nào Hàm Đan.

Tấn thay Triệu mấy ngàn năm,

Tướng quân tên chữ truyền lan đến rày.

Lau bia ba lượt than thay!

20 Bừng bừng hơi lạnh thấy đây con người.

Người nay ăn thịt lắm thôi,

Đã ăn chẳng sót thú nuôi con nào!

Lúc thanh bình chẳng đánh nhau.

24 Mục, Pha mạnh miệng bàn vào kể chi!

DỊCH NGHĨA:

Tướng quân Liêm Pha bỏ ra đi; tướng Võ Anh (ở nước Tần) được cử làm tướng khiến cho bốn mươi vạn quân nước Triệu bị vùi chôn cùng một mộ. Trẻ thơ miệng còn hôi sữa (Triệu Quát) dám nói việc binh nhung dễ dàng. “Bức thành dài của một nước” đã bỏ đi mất rồi! Việc giữ thành phải dựa vào sự gánh vác, giúp đỡ nặng nhọc của các bậc lão thành già đời. Bên trong thì phải xem xét thế nước như thế nào; bên ngoài thì phải xem xét tình hình của kẻ địch ra sao. Sở dĩ khi đánh trận luôn chiến thắng vì Liêm Pha khởi đầu đã biết quên đi oán thù và mang roi để nhận tội mình. Một nước có hai con hổ chẳng thể nào dễ bị xâm lấn. Vì thế, hơn hai mươi năm chẳng ai dám tranh giành. Khi tướng quân còn, nước Triệu được nể nang xem trọng; lúc tướng quân ra đi khiến cho nước Triệu bị xem thường! Giận thay cho kẻ gièm pha thêu dệt lắm điều. Có sao đâu một bữa ăn bị “són” đi cầu ba bận nhưng ông đâu có chậm chạp! Liêm Pha bạc đầu đi không trở lại thì chuyện xảy ra cho thành Hàm Đan có thể biết được! Nước Triệu mất, nước Tần kế tiếp xảy ra đã ba ngàn năm rồi mà tên tuổi của ông vẫn còn truyền mãi đến nay. Ba lượt lau chùi mộ bia xưa cũ cứ than thở không thôi thấy tráng khí mạnh mẽ của ông như lúc đang còn sống! Ngày nay, lắm kẻ cũng ăn thịt nhiều (như tướng quân xưa); họ có thể ăn hết cả đàn gia súc chẳng sót con nào. Buổi thanh bình không có chiến tranh, họ mạnh miệng nói ra những điều bàn luận coi Liêm Pha, Lý Mục chẳng ra gì?

CHÚ THÍCH:


武安將	Võ An tướng:	tướng giỏi nhà Tần thời Chiến Quốc bên Trung Hoa tên là Bạch Khởi vì có công lớn đánh chiếm bảy mươi thành của các nước chư hầu khác nên được phong tước là Võ An Quân.
乳臭小兒	nhũ xú tiểu nhi:	“trẻ con còn hôi sữa” chỉ viên tướng trẻ của nước Triệu là Triệu Quát, là con của Triệu Xa, khi được vua hỏi về việc cầm quân đánh giặc Triệu Quát cho việc điều binh khiển tướng là dễ dàng nên bị cha mắng: “Quát là người sau này làm cho nước Triệu mất”. Quả nhiên, Triệu Quát và bốn mươi vạn quân bị giết sau trận Trường Bình (206 TCN) bởi tướng Bạch Khởi của nhà Tần.
一國長城	nhất quốc trường thành:	bức thành dài của một nước. Đây chỉ Liêm Pha, tướng giỏi nhà Triệu.
寄閫	ký khổn:	nhờ cậy vào việc giữ cổng thành (khổn: khóa cổng thành, giữ thành, phòng trong…).
重任	trọng nhậm:	nhận gánh vác việc nặng, đảm đương công việc nặng nề.
須	tu: sự giúp đỡ,	chờ đợi, nên là, thoáng chốc, râu, chậm trễ…
端	đoan: khởi đầu,	bắt đầu, đầu mối, sự ngay thẳng…
捐	quyên:	bỏ đi, bỏ qua, trừ bỏ.
負荊	phụ kinh:	chịu tội, nhận tội (kinh: roi để đánh, tra khảo). Đây chỉ việc Liêm Pha mang roi đến nhà Tương Như chịu tội đã hiểu sai về họ Lạn.
讒人	sàm nhân:	kẻ hay nói lời thêu dệt, thêm thắt không đúng, kẻ khoác lác.
織	chức:	dệt vải, thêu dệt.
萋斐	thê phỉ:	những điều tô vẽ, rườm rà.
何須	hà tu:	có chậm trễ đâu?
遺屎	di thỉ:	mót đi tiểu hoặc đại tiện, són tiểu, són cầu… Đây chỉ việc Liêm Pha bị những kẻ trong triều gièm pha nói là ông đã già yếu nên mỗi bữa ăn mót đi cầu ba bận. Vua Triệu cho rằng ông không đủ sức ra trận nữa nên cử tướng trẻ Triệu Quát thay. Ông buồn bực bỏ nước Triệu đi và nước Triệu thiếu tướng tài, giàu kinh nghiệm trận mạc nên mất về Tần.
摩挲	ma sa:	mài dũa, chùi kỹ lưỡng.
碣	kiệt:	bia đá phía trên hình tròn.
勃勃	bột bột:	thốt nhiên, bừng bừng, ùn ùn.
壯氣	tráng khí:	(khí: hơi thở, cái chỉ có thể cảm nhận chứ không thấy được). Đây chỉ dáng vẻ oai nghiêm của một con người hoặc sự vật.
幾	cơ (ky):	gần như, điềm thấy trước điều gì đó, ngõ hầu, kỳ hẹn, nguy hiểm.
家養	gia dưỡng:	nuôi trong nhà.
無遺	vô di:	không còn sót lại, không chừa lại.
câu 22:		theo sách “Lễ Ký”, Liêm Pha mỗi bữa ăn dùng hết mười cân thịt, sức khỏe như thế là hình ảnh của một dũng tướng. Bây giờ, theo Nguyễn Du, bọn ăn thịt còn giỏi hơn nhiều nhưng chẳng có công trạng hoặc làm được điều gì lớn lao.
李牧	Lý Mục:	danh tướng nước Triệu trấn giữ phía bắc ngăn sự xâm nhập, quấy phá của các bộ tộc biên giới. Trong khi đó tướng Triệu Xa trấn giữ phía đông và Liêm Pha trấn giữ các thành trì nước Triệu. Đây là những viên tướng tài và là trụ cột giúp Triệu đứng vững hơn 200 năm trời (408 TCN đến 222 TCN thời Chiến Quốc).

Bài 77:

TÔ TẦN ĐÌNH

蘇秦亭

Bài 1 一

Tệ tận điêu cừu bất phục tê (tây),                   敝盡貂裘不復西
Triệu đài để chưởng thổ hồng nghê.               趙臺抵掌吐虹霓
Tung hoành tự khả ngu dung chúa,                縱橫自可愚庸主
Phú quý hoàn năng cứ quả thê.                       富貴還能倨寡妻
Lục quốc ấn tiêu sa mạc mạc,                         六國印銷沙漠漠
Nhất đình thu mộ thảo thê thê.                       一亭秋暮草萋萋
Nhân sinh quyền lợi thành vô vị,      人生權利成無謂
Kim cổ thùy năng phá thử mê.       今古誰能破此迷

TẠM CHUYỂN LỤC BÁT:

ĐÌNH TÔ TẦN (Bài 1)

Áo cừu rách chẳng về tây,

Lầu đài nước Triệu miệng bày tay khua.

“Tung hoành” thuyết những chúa ngu,

Nghênh ngang về với vợ hù giàu sang.

Ấn mang sáu nước cát tràn,

Đình thu cỏ mọc rậm lan khắp rồi.

Ra chi quyền lợi người đời,

Xưa nay ai phá cho vơi mê này!

DỊCH NGHĨA:

Chiếc áo quí làm bằng da chồn đã rách tả tơi, Tô Tần không đi về phía tây nữa. Ông đến phủ đài nước Triệu khua tay, nói những lời hoa mỹ và đưa ra thuyết “tung hoành” để dụ dỗ bọn vua chúa tầm thường, ngu dốt. Khi trở về nhà, ông ra vẻ nghênh ngang đem vẻ giàu sang lòe vợ. Ấn mà sáu nước ban cho cũng đã mất tiêu chỉ còn những bãi cát bày la liệt khắp chốn. Cuối mùa thu, một ngôi đình thờ với cỏ mọc rậm rạp. Trong đời người, chuyện oai quyền hay danh lợi chẳng ra sao cả! Từ xưa cho đến nay, ai là kẻ phá bỏ cho được sự mê hoặc cám dỗ ấy?!

CHÚ THÍCH:


蘇秦	Tô Tần:	Tô Tần tự là Quí Tử người Lạc Dương thời Chiến Quốc bên Trung Hoa. Ông ta được xem là mẫu người giảo hoạt, lợi dụng thời cơ chính trị để mưu cầu lợi lộc cho riêng mình. Khởi đầu, ông du thuyết ở nước Tần bày cho vua Tần kế “liên hoành” nghĩa là liên kết các nước nằm ngang với Tần để đối phó với sáu nước nhỏ khác là Triệu, Yên, Sở, Ngụy, Hàn, Tề. Nhưng vua Tần với sức mạnh và uy thế của nước lớn không thèm nghe, nên Tô Tần lại đổi giọng sang sáu nước trên bàn kế “hợp tung” nghĩa là sáu nước trên dưới liên kết để chống Tần. Đồng thời với Tô Tần, có Trương Nghi là nhà du thuyết tìm cách chiêu dụ sáu nước nhỏ này thờ Tần làm minh chủ gọi là “liên hoành”.
敝盡	tệ tận:	rách tả tơi, rách nát.
貂裘	điêu cừu:	áo làm bằng da lông con chồn rất ấm.
吐虹霓	thổ hồng nghê:	hồng nghê là cầu vồng bảy sắc cũng chỉ sự màu mè, hoa mỹ. Đây chỉ những lời nói năng màu mè của Tô Tần (thổ: mửa ra, thổ ra).
愚庸主	ngu dung chúa:	vua chúa ngu muội hoặc tầm thường.
倨	cứ:	ngông ngênh, ngênh ngang, vênh váo coi thường kẻ khác, xấc láo, thiếu khiêm tốn.
寡妻	quả thê:	người chỉ có một vợ, vợ chính.
萋萋	thê thê:	cỏ mọc rậm rạp (xem “Hoàng Hạc Lâu”_Thôi Hiệu có câu: “Phương thảo thê thê Anh Vũ châu” nghĩa là cỏ thơm mọc rậm rạp tươi tốt nơi bãi Anh Vũ).
無謂	vô vị:	chẳng ra sao cả, chẳng ra gì, chẳng còn gì.

Bài 2 二

1     Quý Tử hắc cừu tệ,    季子黑裘敝
Đồ bộ đảm nang quy.                 徒步擔囊歸
Kỳ thê bất hạ ky,                        其妻不下機

4     Kỳ tẩu bất vi xuy.                其嫂不為炊
Phụ mẫu bất phục cố,                   父母不復顧
Tương khán như lộ kỳ.                  相看如路岐
Trượng phu nhất thất chí,               丈夫一失志

8     Cốt nhục giai tương ly.                骨肉皆相離
Nhất triêu đại vận hữu thì chí,             一朝大運有時至
Lục ấn triền yêu minh đắc ý.                 六印纏腰鳴得意
Hoàng kim bách dật bích bách song,      黄金百鎰璧百雙

12   Tòng xa thiên thặng lai hương lý. 從車千乘來鄉里
Phụ mẫu giao nghênh tẩu tất hành,         父母郊迎嫂膝行
Thê kiến kì phu trắc mục thị.                 妻見其夫側目視
Bình sinh chí nguyện tất ư tư ,    平生志願畢於斯

16   “Tiền cứ hậu cung” ngôn chính bỉ. 前倨後恭言正鄙
Hợp tung bất tại khước cường Tần,         合縱不在卻彊秦
Đãn hướng sở thân kiêu phú quý.             但向所親驕富貴
Thích cổ nguyên vi quyền lợi mưu,           刺股原為權利謀

20   Ta hồ thử nhân tiểu tai khí.                 嗟呼此人小哉器
Thư trung bão văn Tô Tần danh,               書中飽聞蘇秦名
Đạo trung khước quá Tô Tần đình.            道中卻過蘇秦亭
Xa mã kim ngọc dĩ vô tích,                        車馬金玉已無跡

24 Đình tiền chi thảo không thanh thanh. 亭前之草空青青
Thế nhân đa độc Tô Tần truyện, 世人多讀蘇秦傳

26 Do vi vị thế phú quý thương kỳ sinh. 猶為位勢富貴傷其生

TẠM CHUYỂN LỤC BÁT:

ĐÌNH TÔ TẦN (Bài 2)

1 Áo chồn Quí Tử rách toe,

Túi mang lết bộ đi về nhà thôi!

Vợ bên khung cửi chẳng rời,

4 Chị dâu chẳng thổi nấu mời cho ăn!

Mẹ cha chẳng muốn hỏi thăm,

Nhìn như bao kẻ rẽ băng qua đường.

Trượng phu lúc chí chẳng suôn,

8 Ruột rà thân thiết sẽ ruồng xa thôi.

Sớm mai vận lớn đến thời,

Lưng đeo sáu ấn giọng vời khoe khoang.

Cả trăm đôi ngọc, nén vàng,

12 Cỗ xe ngàn chiếc cỗ làng theo nhau.

Chị quì, cha mẹ đón chào,

Vợ thì lấm lét dám đâu nhìn chồng!

Suốt đời mong ước đã xong,

16 “Trước lơ sau kính” lời trong khinh nhờn.

“Hợp tung” chẳng đánh lui Tần!

Chẳng qua vênh váo người thân sang giàu.

Đâm dùi quyền lợi mưu cầu,

20 Than ôi! Tài nhỏ nhoi sao người này!

Tô Tần sách vở tên đầy!

Đình Tô Tần giữa ngay đường đi qua.

Ngựa xe, vàng ngọc đâu là?!

24 Đình trơ xanh cỏ rậm rà trước sân.

Người đời đọc truyện Tô Tần,

26 Giàu sang, địa vị hại thân cuộc đời.

DỊCH NGHĨA:

Quí Tử mặc chiếc áo da chồn đen đã rách nát quẩy trên vai chiếc túi lết bộ trở về nhà. Người vợ không rời khung cửi, người chị dâu không thèm thổi nấu cho ăn. Cha mẹ chẳng đoái hoài, nhìn lại xem như người đi qua khúc đường rẽ ngang. Kẻ trượng phu một lần không đạt chí thì người thân, máu mủ cũng xa cách nhau! Nhưng một sớm thời vận lớn đến, ông ta giọng thỏa chí, đeo lưng ngọc ấn của sáu nước cùng với vàng trăm nén, ngọc trăm đôi và ngàn cỗ xe nối đuôi nhau về làng. Cha mẹ ra tận ngoài thành để đón, chị dâu đi bằng đầu gối chào, còn vợ thì lấm lét nhìn chồng. Cả một đời nguyện ước chỉ như thế thôi là đủ rồi! Ông ta đã nói một câu thô bỉ: “Sao trước kia lại coi thường, về sau lại cung kính?” Kế sách “hợp tung” của ông không phải đánh lui nước Tần mà để được giàu sang hòng vênh váo với người thân! Ông ta lấy đồ nhọn đâm vào đùi (để đọc sách cho khỏi buồn ngủ) cũng chỉ vì mưu tính việc có quyền, kiếm lợi mà thôi! Than ôi, con người này sao tài năng khí độ nhỏ nhoi thế! Trong sách vở, tên Tô Tần được nói rất nhiều, rồi giờ lại đi qua đình của Tô Tần. Ngựa xe, vàng ngọc chẳng còn dấu tích nào. Trước sân đình hoang vắng chỉ có đám cỏ xanh um tùm. Người đời lắm kẻ đã đọc truyện Tô Tần nhưng vẫn để cho chuyện địa vị và sang giàu gây tổn hại cho đời mình.

CHÚ THÍCH:


擔	đảm:	quảy, gánh.
機	ky (cơ):	máy móc, then chốt, khung cửi dệt.
路岐	lộ kỳ:	con đường rẽ chia làm hai ngã.
相離	tương ly:	xa cách nhau.
大運	đại vận:	cơ hội lớn, thời vận lớn.
郊迎	giao nghênh:	nghênh đón, đón chào ở vùng ngoài thành.
膝	tất:	quì bằng đầu gối.
側目視	trắc mục thị:	nhìn lấm lét, nhìn không dám nhìn thẳng.
畢於斯	tất ư tự:	tất cả chỉ như thế, cuối cùng chỉ vậy thôi.
鄙	bỉ:	thô lậu, bỉ ổi, quê mùa, coi thường, hèn mọn, keo kiệt.
但向	đãn hướng:	chẳng qua, bất quá là, chỉ nhắm đến.
驕	kiêu:	kiêu hãnh, vênh váo, kiêu ngạo.
刺股	thích cổ:	dung vật nhọn để đâm vào vế, vào đùi. Tô Tần khi trở về nhà quyết tâm đọc sách vở để tăng hiểu biết hầu trang bị kiến thức đi du thuyết, thường lấy vật nhọn để đâm vào đùi để khỏi buồn ngủ.
飽聞	bão văn:	văn chương nói nhiều, đầy đủ về một đề tài.
卻過	khước quá:	lần nữa đi qua, rút lui qua…
傷其生	thương kỳ sinh:	tổn hại cuộc đời, hại thân.

Dương Anh Sơn

Xuân Bính Thân 2016